Очыни, лач тудын гай ӱдырамаш-влак, мутлан, сар жапыште партизан отрядым вуйлатеныт, колхоз председатель лийыныт але шке кумылын фронтыш каеныт да шочмо мландышт верч подвигым ыштеныт. Оршанке районышто кажне ял шотан илемыште тыгай еҥ уло, нунын кокла гыч шукынжо – илалше, сулен налме канышыш лекше ӱдырамаш-влак. Ласкан каныме олмеш нуно мер пашам чолган ыштат, калык сайын илыже манын тыршат. Шке кумылын, чонышт йодмо почеш. Калыкымат тарватен моштат, чумыренат кертыт. Каракша кундемыште тыгай «комиссарже» – 68 ийыш тошкалаш ямдылалтше Наталья Шашкова.
«Мемнан архивариусна»
– Таче тудо мемнан – Марково ял шотан илемын Каракша кундемысе ветеран-влакын советыштын председательже, эн чолга «ший ийготан» волонтёрна, – каласыш Оршанке районысо ветеран-влакын ушемыштым вуйлатыше Ирина Николаевна Смирнова.
Лач тудын дене ме Наталья Васильевнан Изи Каракша ялыште верланыше суртышкыжо миен пурышна. Озавате тиде ялыштак шочын кушкын, 9-ше класс деч вара Марий совхоз-техникумышто бухгалтерлан тунем лектын. «Тушкыжо авам колтен», – ойла ӱдырамаш. Самырык специалист семын тудым Килемарыш, «Скотопром» фирмыш, пашам ышташ колтеныт. Но туштыжо 1972 ийыште – ны корныжо, ны пашадарже… Сандене Наталья Васильевна мӧҥгеш шочмо кундемышкыже пӧртылын, верысе ялсоветыште ышташ тӱҥалын да тӱҥ шотышто сулен налме каныш марте туштак тыршен, тышкак марлан лектын.
Чыла тидым каласкалымыж годымак тудо ӱстембаке «Книга учёта», «Метрическая книга. Оршанский ЗАГС» возыман канцеляр книга-шамычым конден пыштыш.
– Родо-тукымем пален налме шуынат, архивыш миен тольым, – каласкалаш тӱҥале Наталья Васильевна. – Тушто шкенан-шамычым возен лукташ тӱнальым. Паледа, кундемыштына шукыжым икгай фамилиян-влак вашлиялтыт, сандене шке тукымым муаш йӧсӧ. Варажым шонымаш шочо: Каракша кундемысым чылаштым возен лукташ. Тыгак ыштенам, умбакыже эшеат келгыш да келгыш пуренам…
Тудо ик канцеляр книгажым кучыш:
– Тыште 1801 ий гыч чыла еҥ-влак: латкандашымше курымым тичмашнек авалтыме. Тиде книгаштак еҥ-влакын шочмыштым, колымыштым, марлан лекмыштым але ӱдырым налмыштым ончыктымо. А вес книгаштыже – латиндешымше курымысо тыгаяк данный. Кумшо книгамат уло, тушко 2000 ийласым пуртенам да пуртем.
Ирина Николаевна тудым арам огыл «мемнан архивариусна» мане: Наталья Васильевна, чынжымак, моткоч кугу да кӱлешан пашам ышта.
– Тиде самырык тукымлан кӱлеш, – адакат мутланымашке ушна районысо ветеран-влакын ушемыштым вуйлатыше. – Наталья Васильевна «ший ийготан» волонтёр семын архивыште погымо материалже дене кеч-могай школышто, колледжыште тунемше-влаклан каласкален кертеш, эсогыл йочасадыштат. Вет кажныжлан оҥай: ял кунам шочын, эн ончыч тушто кӧмыт иленыт, могай пашам ыштеныт. Сандене тиде чолга ӱдырамашлан вуйым савен тауштымо шуэш.
А Наталья Васильевна тыге каласыш:
– Тӱҥ шонымашем: ял кунам шочын, икымше айдеме кӧ лийын – пален налаш. Тидыже, шотлымо почеш, 1700 ийлаште, очыни. Но тидын шотышто данныйым Москваште гына муаш лиеш манын каласеныт, тушкыжо эше йодмашым ыштен огынал, – каласыш Наталья Васильевна.
Тидын деч посна тудо Кугу Отечественный сарыште лийше-влак нерген «Нуно элым араленыт» книгалан поян материалым погенак-пога: кӧ кунам фронтыш каен, кушко логалын, кунам колен але пӧртылын – тыште чылажат уло. Ойлымыж почеш, тиде пашажым тудо кок-кум ий ончыч ышташ тӱналын.
– Чынжым гын, тӱҥалынже книгагудынам вуйлатыше, а мый умбакыже шуем, – рашемден ойла ӱдырамаш.
Эн тыршышылан – «Тауштымашан серыш»
Верысе калык Наталья Васильевналан вес кугу пашажланат тауштен ила, манам гын, йоҥылыш ом лий, шонем: лач тудын темлымыже да калыкым таратен, чумырен моштымашыжлан кӧра Каракша шӱгарлам шотыш кондымо. Каласыман, тиде пашам тушто шукертак ыштыме огыл ыле. Изи Каракша ялын погынымашыштыже кажне озанлык деч 500 тенгем погаш палемденыт, паша группым чумыреныт, тушто Наталья Васильевна эн тӱҥ еҥ лийын, тудак калык деч оксам поген.
– Адакшым тунам верысе тӱҥалтыш дене кылдалтше проектыш ушнен кертынна, мыланна эше 60-80 тӱжем теҥгем ойыреныт. А ял калык деч 278 еш деч чумыр налмаште 167 тӱжем 800 теҥгем погенам, – каласыш да адакат канцеляр книгаштыже ончыктыш. А туштыжо Каракша шӱгарлам шотыш кондымо дене кылдалтше чыла пашам Наталья Васильевна радам дене кагазыш палемден, файлыш оптен: смете, кӧмыт оксам пуэныт, могай материалым да ӱзгарым налме, тиде але тудо кечын кӧмыт мер пашаш лектыныт да мом ыштеныт… А варажым тудо ик эн тыршыше-шамычлан «Тауштымашан серышым» ямдылен.
– Тидланже еҥ-влак моткоч ӧрыныт. А вет мыйже тетла нунылан нимо дене тауштен ом керт, – вачыжым туртыктен пелештыш ӱдырамаш.
Шӱгарла дене кылдалтше эше ик пашаж нергенат каласыде кодаш – сулык лиеш, шонем. Теве ончылнем – «Тойымым регистрироватлыме книга» возыман канцеляр книга. Тудымат Наталья Васильевнак ышташ тӱҥалын.
– Южо шӱгар ӱмбалне возымат уке, тушко кӧм тойымо – палаш йӧсӧ, – умылтара тудо. – Чаманен каласыман, тыгай вашлиялтеш. Санденак кычалаш, йодышташ тӱҥалме, а пален налмеке, мый тиде книгаш пуртедем. Ынде кӧ кушто кия – палена… Адакшым еҥ-влаклан кызыт «памятникым шындыза, арулыкым эскерыза» ойлаш тӱҥалынам. Эртыше Илян кечыланат шӱгарлам эрыкташ латвизытын лектынна.
Мутат уке, мемнан мутланымашке Ирина Николаевна ушныде ыш керт. Тиде паша шотышто тудо тыге каласыш:
– Шотыш налза: шӱгарлам шотыш кондымо пашам ик айдеме гына тыге моштен организоватлен. Вет оксам погымо, калыкым тарватыме деч посна эше техникымат муман, тыгак сварщикым, столярым, плотникым, кермычым оптышым кычалман. Сандене, мыйын шонымаште, «ший ийготан» волонтёрнан тиде пашажат – аклаш лийдымын шерге.
А эше тӱрла, пидеш, урга…
Мучашлан Наталья Васильевна кидпашажым ончыктыш. Туге, тиде чолга ӱдырамаш мер пашалан веле огыл чулым – мӧҥгыштыжат (а оралтыже кугу, пелашыже дене коктын гына илат, икшыве-влак шке «пыжашыштым» муыныт) чыла ыштен шукта. Да сурт сомылкам веле мо? Пӧрт кӧргыштыжӧ кушко от ончал, йырваш тудын радынаже да юмоҥаже-шамыч улыт: иктышт тасма да шӱртӧ дене ышталтыныт, весышт – бисер дене.
– Тыгай кидпашалан шым-кандаш ий ончыч кумылаҥынам. Кузе? Интернет полшымо дене. Лач тушто ужынам да мылам оҥайын чучын. Но тидын деч ончычат тӱрленат, пидынат, ургенат моштенам, – каласыш тудо.
***
Каракша кундемыште теве могай ӱдырамаш ила. Тудлан уло чон дене тыге каласыме шуэш: «Тау, Тыланда, Наталья Васильевна!»
Г.КОЖЕВНИКОВА