манеш Шернур район Памашсола ял администраций вуйлатыште А.Семёнов
Памашсола ял администрацийым Анатолий Витальевич тений январь гыч вуйлата. Ончычшо частный охранный предприятийыште пашам ыштен. Шке жапыштыже Марий политехнический институтышто (кызыт Юлтех) инженер-механиклан тунемын. Тудын дене газет пашаеҥ В.Смоленцев мутланен да ты кундемысе калыкын илышыже, сай вашталтышыже, нелылыкше да тудым кузе сеҥен толмыж нерген каласкалаш йодын.
— Анатолий Витальевич, Памашсолашке толын пурымеке, шинчалан вигак эше шукерте огыл кермыч дене чоҥымо кок пачашан школын оралтыже перна. Тушто «Добро пожаловать!» манын кугун возымо да шоналтет: тыште икшыве-влак юарлат. Но лишкырак мийымеке, ужат: тыште кечывалымат омсам тӱкылымӧ. Тугеже школым петырыме? Молан?
— Тиде оралтым кодшо курымын индешлымше ийлаштыже чоҥымо. Тудо пагытыште, чынжымак, икшыве-влак шукын лийыныт. Школ кӱлын, вет йоча-влаклан Шернурыш шумеш тунемаш кошташ пернен. Тунам кызытсе гай школ автобусат лийын огыл. Но илыш тыге савыралын, йоча-шамыч кенета шагалемыныт. Школат петырналтын, но тыгодымак социальный объект-влак пу оралтеш верланеныт ыле. Верысе администраций, ФАП, библиотеке, тӱвыра пєрт тышке кусненыт, школын ик блокшым айленыт. А йоча-влакым автобус дене Шернурыш шупшыкташ тӱҥальыч. Но район администраций тиде оралтым єрдыжкє шўкалын огыл, инвестор-влакым кычалеш, тыште ала иктаж-могай производствым почаш лиеш манын шонкала.
— Кундемда дене палдарыза, пожалуйста.
— Ял шотан илемышкына латик ял пура. Тушто 1079 еҥым регистрироватлыме. Илаже 1055 еҥ. 345 шке озанлык шотлалтеш. Обронино руш ял корно ӱмбалне верланен. Тудо ожныжо кугу лийын. Кызыт тыште ик еҥат ок иле. Но электролинийым кораҥдыме огыл. Тыште кок мӱкшызє отарым куча. Тыгак тыште кеҥежлан толшо-влак улыт. Тыгак Вєдыр почиҥга ялыште илышыже икте веле. Олег Таныгин Шернурышто пашам ышта, арнялан ик гана веле мӧҥгыжӧ толын кая. Тыге тыштат илыш шапалген толеш манаш лиеш. Ик мӱкшызӧ ты ялыште мландым налын, отарым вераҥден.
Обронино ял нерген мутым шуяш гын, эше теве мом каласынем: ял пытен гынат, тыште шочын-кушшо-влак самырык годсо вер-шєрым уэш ончен савырнаш, ваш-ваш ужаш, пошкудо-шамыч дене вашлийын мутланаш кумылан улмыштым ончыктеныт, сандене тений ял пайремым эртареныт ыле. Тудо моткоч оҥайын да веселан эртыш. Тылеч вара Памашсола ял калыкат ик арня гыч тыгаяк пайремыш чумыргыш. Ялыште ойыртемалтше-влакым палемденыт, поян ўстелым погеныт ыле, под дене шўрым шолтеныт, юмылан пелештеныт, муреныт-куштеныт. Эн чот куандарышыже – Шкетан лўмеш театрын артистше-влак чапле концертым ончыктеныт. Икманаш, калык тыгай пайремым ятыр жап шарнаш тўҥалеш.
— Тендан кундемыште шке жапыштыже «Коммунар» ден «Знамя» колхоз-влак пашам ыштеныт, вара панкрутыш лектыныт. Нунын кучылтмо мландышт ятыр жап яра кийыш. А теве тиде гана яллашке кудалмына годым шурным поген налме пасулам ужна. Тугеже тыште ынде мланде яра ок кий?
— Але марте яра кийыше мланде ятыр лийын. Тудо ял калыкын пайыштыже шотлалтын. Кызыт марте еҥ-влак пай мландыштлан тўлен огытыл, ятыр парымышт погынен. Пытартыш жапыште, манмыла, ий верже гыч тарванен. Мемнан кундемыш инвестор-влак, «Семёновский» госплемзавод ден «Лукоз» ООО, толыныт. Нуно производствым кугемденыт, шукырак вольыкым ашнаш тӱҥалыныт. Тыге кургым ончен кушташ ешартыш мланде кўлеш лийын. «Коммунар» колхозышто 594 пай лийын, «Знамяште» — 248 пай. Тышечын 610 пайжым суд гоч ял администраций кидыш кусарыме. Но пай деч ойырлаш кєныдымӧ-влакат улыт.
Ял администраций кидыште улшо мландым ме шонымо семын арендыш пуэн кертына. Тыге кодшо ийын ик пасум «Семёновский» госплемзаводлан пуэнна ыле. Пасушто кушкаш тў‰алше пуше‰ге-влакым кораҥдыле, курале да кокияшым ўдыш. Тений тиде пасу гыч пырчым шийын нале. Тыгай йєн денак мландым «Лукозланат» пуымо. Тыге администрацийнан бюджетышкыже налог окса пураш тӱҥалеш.
— Те верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо программыш ушненда мо?
— Кызытеш уке. Но мемнан яллаште сатросто-влак тале улыт. Мом палемденыт, тудым илышыш шыҥдарышаш верч кыртмен тыршат. Теве Токтар ялын старостыжо Сергей Сепеевым налаш. Моткоч чолга, тӱҥалме пашам мучаш марте шукташ тыршыше еҥ. Тиде ял марте асфальтым шарыме. А ял кӧргыштӧ — уке. Уремыш тыгыде кӱм шарышашлан кажне сурт гыч оксам погеныт, Памашъял каръер гыч тыгыде кӱм конденыт да шареныт. Автобус шогалме верым пу гыч ыштыме ыле. Но тудо йўлен. Тудын олмеш весым, чаплыракым, ыштынешт. Ты шотышто адак старосто тырша. Ялыште тыгак
пўям ыштеныт, тушко колым колтеныт.
Але Тиман почиҥга ялын старостыжо Светлана Тиминам налаш. Тудат ямдым вучен ок шинче, ял калыкым тўшка пашалан кумылаҥда. Теве шошым Сердяжка эҥер гоч кўварым ышташ палемденыт ыле. Тудо вольыкым вончыктараш моткоч кўлеш, тыгак йолын вончашат йєнан. Чын, ял калык шкетын гына тыгай кугу пашам шуктен кертын огыл. Верысе администрацият полшен. Нефтьым тулышо станций деч полышым йодын. Тудыжо бетон плита-влакым пуэн. Тыге тўшка вий дене поро паша ышталтын.
-Тендан дене чыла ялыш пеҥгыде шартышан корно уло мо?
— Лепешкин ялыш колхоз улмо годымак корным нєлтымє ыле, но тыгыде кўм гына оптен шуктымо огыл. Кызыт тиде ялыш шошым да шыжым, лавыран годым, логалаш йєсє. Урмыж ялыш тыгак корно уке. Тыштыже ик сурт веле кодын гын, корным нєлташ кўлешыже уке, очыни. Скулкино ялыште латкум суртышто илат, тышкат пеҥгыде шартышан корно эше уке. Шолэҥер ял уремыште тыгак ночко годым лавран лийын. Тыштат старостан тыршымыж дене оксам погеныт, тыгак верысе администраций полшен да тыгыде кўм налын, шареныт. Кунам чыла вий ик пашашке виктаралтеш, лектышыжат лиеш.
— Шўкшакым погымо йодышым рашемдыме мо?
— Лепёшкин ден Урмыж ялла деч молыштыжо (тышке корно уке) чыла вере контейнерым шындылме. Арнялан кок гана, вўргечын да шуматкечын, машина толеш да погынышо шўкым оптен кая. Тўҥалтыш жапыште квитанцийыште шуко тўлаш толеш манын, вуйым шийше-влакат лийыныт. Кызыт тыгай єпке мут ок шокто, вет шўкым жапыштыже шупшыктат. Ынде корем воктеке, улак верыш, шўкым йышт кышкыше уке. Пўртўсат арурак лийын. Тыге калык шкежат моторлыклан, сылнылаклан тунемеш.
— Йўдым ялласе уремыште волгыдо мо?
— Лоскутово ялыште гын йӱдым оласылак волгалтеш. Памашсолаште тыгак лампычке-влакым сакалыме. Токтарыште старосто уремым волгалтарышаш верч тырша, электрик-влак дене кутырен келшыме. Бюджетыштына окса лиеш гын, пашалан пижына.
— Бюджет нерген мут лекте гын, тудын кугурак ужашыже могай пашалан кучылталтеш?
— Телым корным лум деч эрыкташ. Шернур гыч кок частный предприниматель дене договорым ыштенна. Ик тылзыште лумым эрыкташ витле-кудло тўжем теҥге дене каен. А ондак, кунам школ пашам ыштен, оралтым ырыктымылан гына тылзыште кокшўдє тўжем те‰гем тўлымє. Чын, мемнан тыгай окса лийын огыл. Субидийым, дотацийым пуэныт.
— Ялыш толмо годым ужна: олыкышто изирак кўтў коштеш. Очыни, тендан денат ушкалым ашныше-влак шагалемыныт.
— Ончыч кажне ялын шке кўтўжє лийын. Ынде йєршеш уке але кок яллан – ик кўтў. Теве Памашсола ден Э‰ерсола ял-влак коло вич вуй наре ушкалыштым ик кўтўшкє ушен кондыштыт. Тиманыште лу наре вуй уло. Тыште посна кўтў коштеш. А моло яллаште кўтў уке.
— Те райрўдє деч тораште огыл иледа. Тугеже ял калыклан паша вер шотышто утыжым тургыжланышаш уке, Шернурышкат пашашке каяш лиеш.
— Мемнан ял шотан илемыштына нефтьым тулышо станций, «Лукоз» ООО верланеныт. Станцийыш куд еҥ пашашке коштеш, казам ашныше озанлыкыш – коло вич наре еҥ. Тыгак «Акашевский» сурткайык фабрикыште тыршат. Тора кундемыш оксам ышташ кошто-влак улыт. Социальный учрежденийлаште икмынярын тыршат. А моло паша вер уке.
— Яллаште пєртым нєлтышє-влак улыт?
— Ончычсо семын шукын огытыл. Теве Памашсолаште кок еш пєртым нєлта, Тиманыште – нылыт. А моло вере уке манаш лиеш.
— Тендан дене пўртўс газ дене чыла ялым авалтыме?
— Кўшнє ойлымо изи ялла деч посна молыштыжо чыла вере уло.
— Калык деч уто шєрым погат мо?
— Уке. Калык шкежак шєр деч посна ўйым, ўмбалым, торыкым Шернурыш ужалаш коштеш. Шке ужален, шукырак оксам ыштен налаш лиеш. Вет кызыт шукын машинан улыт, корныжат тора огыл.
В.СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо.
