Ынде ятыр ий марий-влак Киров кундемысе Советский районышто верланыше Чумбылат курыкыш Поро Лемде Курык Кугызалан вуйым саваш коштыт. Кодшо рушарнянат тушто кумалтыш эртыш. Ты йӱлам эртарымылан меман республикысе Марий юмыйӱла ушемын «Марий кумалтыш» Шернур общиныже вуйын шога. Тӱҥ онаеҥышт Вячеслав Мамаевын виктарымыже дене тудын еҥже-шамыч кумалме верым тӱзатат, мо кӱлешым уэмден тӧрлат. Теният нуно кумалтышым этараш сайын ямдылалтыныт. Пелештен шогышо-влак радамыш республикысе моло онаеҥ-шамычымат ушеныт.
Кӧ ок пале гын, ушештарена: Чумбылат курык Немда эҥер воктене верланен. Чумбылат — « … собирательный (иктешлен каласыме), черемис-влакым лӱдыктышӧ, моло дене таҥастарымаште шке деке утларак пагалымашым йодшо лӱм. Тудым чыла черемис-влак палат гынат, мутланымаште нигунам лӱмжым огыт ушештаре. Тӱҥ шотышто Лемде Курык Кугыза, Краснуфимск велыште — Кугу еҥ, а молышт Курык Кугыза маныт. Черемис-влак Чумбылат ончылно парыман улыт, сандене кажне ийын сӧрымӧ почеш тудлан надырым намият, а кок ий гыч кумшо ийлан кажныже шке районыштыжо тудлан пӧлеклалтше отышто кумалыт…» — возен 1905 ийыште лӱмлӧ руш шымлызе С.И.Кузнецов. Тудо шке жапыштыже Чумбылат курыкыш икмыняр гана миен коштын улмаш.
Кузнецовын возымыж почеш, Чумбылат — ик эн чолга марий сарзе он лийын. Тудо ХI курым мучаште илен. Тӱрлӧ кундемыш шаланен кайыше марий-влакым чумырен да ор ола-влакым ыштен. Тудым марий калык йӱдвел кугыжалан шотлен. Лач тудын илымыж годымак юмылан кумалме йӱла, надырым пуымаш марий-влакын илыш радамышкыже пуреныт. Чумбылат ик гана веле огыл шке калыкшым, марий мландым тушман деч арален да утарен коден. Куанен палемдыман: тиде йӱлаже, Курык Кугызам шотлымашыже, мемнан пагыт мартеат аралалт кодын. Таклан огыл кызытат Марий кундемысе веле огыл, моло вере илыше марий-шамычат, Поро Лемде Курык Кугызалан вуйым саваш манын, Чумбылат курыкым лӱмын кычалынак толыт. Улак верыште улмыжлан кӧра, тудым муашыжат куштылгыжак огыл. Пуйто пӱртӱсшак, юмыжак тудым ӧрдыж еҥын шинчаж деч шылтат.
Тыште угыч 1992 ий гыч вольык дене кумалаш тӱҥалыныт. Тидлан ынде 26 ият эртен. Шернур общине кодшо ийын тиде лӱмгечылан пӧлеклалтше посна брошюрымат луктын ыле. Тымарте ий гыч ийыш тиде йӱлам эртарыме пашам виктарен толмыштлан, кугурак семын пелештен шогышо онаеҥ-влак Иван Мамаевлан, Серафим Тереховлан, Арсений Самсоновлан, Николай Тойшевлан да нунылан полшышо чолга марий-шамычлан тауштенак кодыман. Нунын тыршымышт денак таче Чумбылат курыкын тӱҥ кӱштыжо Кугураклан той гыч ыштыме тамгамат, воктеныже тудлан кондымо солыкым сакаш пушенгымат ужаш, Кугураклан да Пиямбарлан памашшинчала гыч ший вӱдымат налаш лиеш. Тура курык тайыл дене памаш-влак, Лемде эҥер деке волен кӱзаш корнымат келыштарыме. А курыкшо тушто тугай тура!
Кузнецовын ожнак возен кодымо семынак, тачат кумалме годым тыште Чумбылатын лӱмжым огыт ушештаре. Онаеҥ-влак тудым Курык Кугыза але Порлемдрук маныт. Могай жапыште юмыйӱлам эртарышашлан кечым ончат. Вет лач кече илышым, шокшым, волгыдым пуа, пӱртӱсым ылыжтара. Кечын эн тураште шогымыжо годым тушко кумалаш лектыт.
Тений калык шуко погынен ыле. Эсогыл Москва, Германий гыч толшо-шамычат лийыныт. Марий Элын тӱрлӧ районжо, Йошкар-Ола гыч шукын миеныт. Кумалтыш шке радамже дене пеш ласкан эртыш. Калык эрден эрак погынаш тӱҥалын: иктышт надырым конденыт, тудым кумалаш ямдыленыт; весышт онаен-влаклан пелештыктеныт, кумшышт памаш деке волен кӱзеныт… Кугураклан сӧрымым шукташ да таушташ манын кумалаш толшо-влакат шукын лийыныт. Чынжымак, ты марий йӱла ӧрдыж гыч толшо еҥым ӧрыктарыде огеш керт… Шернур общинын Чумбылат курыкышто кумалме йӱлам эртарымым фото, видекамер дене войзаш чарымымат сайлан шотлыман, очыни, кеч поснак ӧрдыж гыч толшо-влак тидым огыт умыло. Марий-влакын вес шонымашышт: айдемын Юмо дене чон почын «ваш мутланымашыжым» еҥ шинча ужшаш огыл.
Кумалтыш деч вара Лемде эҥерыш йӱштылаш пураш шонышат ыльыч. Тидланже кумалме вер деч изиш ӧрдыжкырак кайыман. Туштат пеш сылне вер. Поснак кӱшыч тиде сылне сӱретше почылтеш. Эҥер вес серысе тайылыште кӱ ората-влак палдырнат, ӱлныжӧ вӱд икшырымын лопкан йога. Памашын шыргыктен шинчыме йӱкшат пылышыш солна. А тиде серыштыже — кумда олык, ото… Тышке канаш толын кайыше-влак эре вашлиялтыт. Тидлан келыштарыме вержат уло.
Чумбылат курык Киров областьын «Пижемский» пӱртӱс заказник кумдыкыш пура. Молан тыге лӱмдымӧ: Лемде лач Пижма эҥерыш йоген пура. Нунын пеленак заказник верланен. Тудын кумдыкшо 30847,94 га.
Тиде изи кумдыкышто икмыняр пӱртӱс памятник уло: Береснятский ботанико-геологический комплекс, Зараменский пещер, «Ширей» ер да Чумбылат ботанико-геологический комплекс. Пытартышкыже лачшымак Чумбылат кӱ кийыме вер да Лемде эҥер серысе известняк пырдыж пурат. Курык деч тораштак огыл кӱ карьер уло. Тушто тачат кӱм луктыт. Карьер вуйлатыше-влак марий-влаклан шке йӱлаштым эртарен колташ эреак полшен шогат.
Санденак тышке турист семын толшо-влак шукемыт веле. Эсогыл памаш деке волымо годым Российысе Йошкар книгаш пуртымо венерин башмачок пеледышат шинчаш перныш. Тысе олык лапыште лӱмегож чыла вере кушкеш. Тидыже поснак ӧрыктарыш. Тиде кушкылым марий-влак моткоч пагалат, осалым эрыктышылан шотлат. Чаманен каласыман, олык тайылыште икмыняр ий ончыч шуко шочшо апашудо ыш кой. Очыни, тудым вожге луктын кайыше-влак шукын лийыныт але эше лектын шуктен огыл. Туге гынат, пӱртӱс тыште сымыстарыше, чоным лыпландарыше.
Светлана Носова.
Авторын да Интернет гыч налме фото-влак.