Школлаште йылмым туныктымо нерген мутланымашнам умбакыже шуена. Таче Марий Элын Образований да науко министерствыжын пашаеҥже, историй науко кандидат Сергей СВЕЧНИКОВЫН образовательный организаций-влаклан ача-ава (законный представитель) коклаште марий йылмым туныктымо шотышто умылтарымаш пашам эртарыме годым ямдылыме памяткыж дене палдарена.
Молан шочмо йылмым тунемман?
Калыкын эн кугу поянлыкше – йылме. Марий калык акрет йылмыжым (тудлан 1500 ий наре) арален коден кертын. А тудын гоч — шкенжын шамжымат (сознанийжым). Йылме калыкын чон поянлыкшым, ойыртемжым, шонымашыжым, йӱлажым ончыкта.
Кызытсе жапыште шукын рушла кутырат веле огыл, тыгак шонат. Мутат уке, руш йылме поян, но кеч-могай йылмыште вес йылмыш кусараш лийдыме шомак, умылымаш уло. Мутлан, марий калыкын «Мондалтеш шочмо йылме – шӱм-чон лиеш кылме!» калыкмутшым вес йылмыш кусарыме годым ямже йомеш.
Кеч-могай уверын шочмо йылме дене ушыш сайрак шыҥдаралтмыж нерген шымлызе-влакат пеҥгыдемден ойлат. Санденак ава шӧр дене пуымо йылме дене мутланыше икшывылан кокымшо йылмым тунемаш куштылгырак лиеш. Тидланак кӧра йоча дене изинек марла мутланыман. Тидым ышташ огыл гын, вараш кодаш лиеш. Икшыве шочмо йылмыж дене яндарын да сайын мутланаш огеш тӱҥал. Шымлызе-влакын палемдымышт почеш, шочмо йылмыш тӱжем ияш генетике программе шыҥдаралтын. Садлан ава йылме дене кутырыдымо айдеме тиде программым «пудырта». Тыге уш-акылже «начаремеш», тудо шкенжым тичмаш айдеме да этнос семын шижаш огеш тӱҥал.
Шочмо йылмыжым кугыжаныш йылме семын тунемше марий икшыве, шочмо йылме семын руш йылмым тунемеш, марий йылмын шагатшым «шолыштеш». Тыге тудо марий сылнымутын поянлыкшым палыде кодеш. А шке йылмыжым йӧратыдыме еҥлан вес йылмым да калыкым пагалаш нелырак.
Молан марий йылмым вес калыкын йочаже тунемеш?
Марий Эл Конституцийын 15-ше статьяж дене келшышын, республикыште кугыжаныш йылмылан руш ден марий (олыкмарий, курыкмарий) йылме-влак шотлалтыт. Марий Элын 1995 ий 26 октябрьыште лекше «Марий Эл Республикын йылмыже-влак нерген» 290-III №-ан законын 11-ше статьяж дене келшышын, марий ден руш йылмым республикысе чыла тунемме верлаште туныктат.
Марий йылме илышыште эре кӱлеш лиеш, молан манаш гын кундемыштына ятыр марий мероприятий эртаралтеш, марий теле- ден радиопередаче-влак ончыкталтыт, йоҥгалтыт, Интернетыштат марий йылме кумдаҥеш (газетын, журналын, книган электрон версийышт, марий муро, молат). Тыгак марий йылмым палыме марла мутланыше дене кылым ышташ полша, вет Марий Элыште ятыр марий калык ила.
Кок але утларак йылмым палыме айдемылан вияҥашыже, кушкашыже, тӱрлӧ чер деч аралалташыже полша. Тидым шымлызе-влакат пеҥгыдемдат. Вуйдорыклан икмыняр йылмым палыме пайдале. Кок йылмым палыше кугурак пашадарым налеш, паша кӱкшыт денат писынрак нӧлталтеш, тыгак шоҥгылык лишемме семын уш-акылыштат кокла шот дене налмаште вич ийлан варарак вашталтеш. Шуко йылмым палыше дене мутланашат оҥайрак.
Российыште революций деч ончыч классический гимназийлаште обязательный предмет семын ныл йот йылмым (верысымат) тунемыныт. Тидым ятыр йот элыште кызытат арален коденыт. Мутлан, Швейцарийыште. Тушто тыглай школлаште йоча-шамычлан иканаште кум-ныл йылмым туныктат.
Кумданрак — «Марий Эл» газетын
2018 ий 16 мартыште лекше номерыштыже лудын кертыда.
Л.ШАБДАРОВА ямдылен.
М.Скобелевын фотожо.
