тӱҥалтышыже 2 мартыште лектын
Нылле кече
Марий калыкын ты умылымашыже айдемым вес тӱняшке ужатыме дене веле огыл, а шочшо аза денат чак кылдалтын. Нылле кече жапыште айдемын чонжо кок тӱня коклаште рӱпшалтеш, садлан ты жапыште нӧргӧ азам поснак аралыман. Ожно тудым еҥлан утыжым ончыкташ тыршен огытыл, шепкам авыртыш дене петыреныт. Эше «Азам шкетшым кодаш огеш йӧрӧ – шайтан вашталта» манын палемденыт. Тыгай йоча вичкыж, начар, тукымым шуяш йӧрдымӧ лиеш. Йочам шкетшым кодымо годым кызытат тудын малыме верышкыже кинде шултышым, тыгак шартыш йымаке кум гана «кӱртньӧ печым печем» манме ой дене вашкӱзым але кӱзым пыштат. Родо-влак погынымо годымат йочан саҥгашкыже шӱчым йыгалтен, шинча вочмо деч аралтышым ыштеныт. Тиде амал денак шочшо икшывым моктен каласаш сай огыл, поро кумыл дене «тьфу, шакше», «тьфу, шапшак» манын ойлыман. Кугурак-влак «Ой, тидыже шыл моклака велыс, нержат рожан, умшажат тореш» манын, йӧратен каласат гын, тидлан ӧпкелыман огыл. Тыге калыкна изи падырашым осал шӱлыш деч перега, тудым локтыл кертше вий деч арала.
Кепшыл
«Кепшылан имне мӱндыркӧ ок кай» (калыкмут).
Изи айдеме кушкеш, вийым налеш, йолӱмбак шогалаш тӧча. Йоча чӱчкыдын шӱртньылеш, камвозеш але куштылгын огеш ошкыл гын, кугезына-влак «кепшылым руэныт». Марий калыкнан тиде йӱлаже таче мартеат шуко вере аралалтын. Ойырымо кечын лӱмынак киндым пыштат, сортам чӱктат да Шочынава Юмылан, Сурт Юмылан пелештат, «йоча пеҥгыдын ошкылжо, тудын ончыкылык илыш-корныжо волгыдо да куштылго лийже» манын йодыт. Кепшыл руымо йӱлам ешысе кугурак ийготан еҥ шукта. Йочам ошкылыктат (шке семын але иктаж-кӧ вӱда), а тудын шеҥгечынже товар дене йол коклаште пуйто улшо кандырам руымо семын ыштат. Тидын годым иктаж-кӧ йодеш: «Мом ыштет, (руышын лӱмжӧ)?» Вашеш: «Кепшылым руэм» але « (йочан лӱмжӧ) кепшылжым руэм».Кум гана йодман, кум гана вашештыман. Ошкылшо йочам аваже вашлиеш, кидышке налеш да манеш: «Тыйын кепшылетым руэныт, ынде сайын кошташ тӱҥалат».
Южо вере кепшылым ончыч руат але ты йӱлам омсалондемыште эртарат.
Узыпка
Самырык-влакын ушнымышт годым сӱаныш чӱчкаш мийыше родо-влак, у ешыште йоча шочмеке, узыпкам пукшаш тарванат. Утларакше йочан чызе шӧр деч молымат кочкаш тӱҥалмыж деч вара толаш тыршат. Узыпкам кондышо-влак ончыч ӱстелтӧрыш шинчыт, уна лийыт. Варажым озавате шке ӱстел чесшым кораҥда да уна-влаклан сийым шындаш пуа. Кинде – тӱҥ сий. Шке кондымо сийым шке пелешташ ок лий, садлан ончычракше ты пайремыш чӱчкыдын онаеҥым але пелештен моштышо лишыл еҥым (утларакше пӧръеҥым) ӱжыныт. Узыпкалан тыгак салмамуным, туарам да иктаж-могай шулдыраным (комбым, лудым, агытаным) кондаш лиеш. Чыла кондымо кочкышым ужашлан шеледыман. Эн ончыч тиде кочкышым йоча тамлышаш, вара ача-ава да еш. Чылан тамлымеке, йӱмаш-кочмаш тӱҥалеш. Варажым ты пайремышке пошкудо-влакымат ӱжыныт. Мыняр шуко еҥлан узыпкам пукшет, тунар йоча виянрак лиеш маныныт калыкыште. Тиде йӱла родо-тукым кылым пеҥгыдемда, пошкудо-влак дене келшен илаш туныкта.
Ужалыме ава але кылымде ава
Кызыт вес ава кучымым утларакше православий йӱла дене кылдат. Но тыгай йӱла марий калыкнан православий вера толмо деч ончычак лийын. Йоча виян да патыр кушшо, ушан-шотан лийже манын, ик ава кумалме сай гын, кок аван сугыньжо виянрак. Йочам осал дечын ик ава сакла гын, кок аван вийже кугурак. Йоча черлана гын, ик ава кумалме сай, а кок ава кумалеш гын, кумалме мут кок пачаш шуэш. Тугеже кок ава дене йоча кок шулдыран. Тидым кугезына-влак ожнысек умыленыт. Садлан йочам вес авалан ужалыме йӱлам шуктеныт. Тыгай йӱла кызытат вашлиялтеш.
Ӱстембаке тичмаш киндым пыштыман, сортам чӱктен пелештыман. Ӱстел ик могырыш ача-ава да йоча шинчыт, вес могырыш ава лийшаш верлана. Ача ден ава йочам солыкеш пыштат да ӱстел гоч, кинде ӱмбачын вес авалан кучыктат. Тыгодым «Тыйын кидыштет йоча таза лийже, сай да кужу ӱмырым илыже» манын, поро сугыньым ойлат. Вес ава йочам кидышкыже налеш, а ача-авалан вашеш шкенжын кондымо солыкшым пуа. Йочалан вес аваже вес лӱмымат пуэн кертеш. Поснак кунам йоча начар да чӱчкыдын черлана.
Ужалыме авам ойырымо годым ача-ава-влаклан йочаштын кӧ дене модаш тыршымыжым эскерыман. А ойлен кертше икшыве деч «Кӧ тылат келша?» манын йодаш лиеш. Икманаш, йоча шке кокымшо аважым шижын, ойырен налеш гын, сайрак.
Алёна ЯКОВЛЕВА.