«Тений ӱвыра моткоч шуко лектын, шоген-шинчен чыташат нелырак. Ала иктаж специалист дечын нунын тыге чот пошымо амал нерген умылтараш йодыда ыле?
А.Михайлова
Советский район
Йодышлан рашемдымашым «Кугу Какшан» заповедникын кугурак шанче пашаеҥже, шукертсек пӱртӱс тӱням шымлыше да эскерыше Геннадий Богданов пуэн:
– Тений кок шулдыран-влак отрядыш пурышо ӱвыра чынжымак чот лектын. Пытартыш гана тыгай сӱрет 1998 ийысе июньышто лийын. Тудо ийын мый Йошкар-Оласе кок школын туныктышыжо да тунемшыже-влак дене пырля Кугу Какшан мучко байдарке дене ийын каенна. 20-22 июньышто ӱвыраже тунар шуко лийын, кастене тулото воктене шинчыме годым эсогыл ӱмбал вургем шемын койын.
Теният – тыгайракак сӱрет. Вӱдшор май кыдалне мучашлалтын. Вӱд шуко лийын, шокшо шоген, санденат ӱвыра пошен кертын. Виян мардеж да тулото деч шикш, кас юалге гына изишак утарат. Кум кече наре заповедникын научный пӧлкаштыже ыштыше-влак дене республикысе йӱдвел-касвел районла мучко экспедицийыште лийынна. Лач тыгаяк сӱретым ужынна. Поснак кастене, кече шичме да кече лекме деч ончыч, ӱвыра моткоч шуко лийын. Чайым але кочкышым чараш кодаш гын, 5 минут жапыште нунын ӱмбал ӱвыра дене тӱрыс леведалтын. 5 минут жапыште почмо палаткыште кум спичке коробка ӱвырам погенам. Эсогыл пашам ыштыме годым ландшафтым войзен налашат неле лийын, шӱлашат мешаеныт.
Пӱртӱсыштӧ илыше янлыкланат ӱвыра чот мешая. Мутлан, Кугу Какшан эҥер воктене ӱвыра деч колышо кок ирсӧснат лийын. Ирсӧснаже неррожым ӱвыра деч эрыкташ манын, эҥер деке воленыт, но вараш кодыныт. Шордо-шамычат ты пагытыште эсогыл пылыш марте вӱдыш пурен шогалыт.
Мемнан дене тӱҥ шотышто волгыдо саҥган, кӱчык щупикан ӱвыра вашлиялтеш. Кок шулдыран урлык гыч лекше моло чонан семынак тудо муно гыч лектеш, личинкыш, вара куколкыш, а вара насекомыйыш савырна. Кум фазыже йоген кайыше вӱд воктене эрта. Ӱвыран личинкыже вӱдым фильтроватла але наста, кушкыл гыч микроорганизм-влакым удыркала. Пӧръеҥ ӱвыра ны айдемылан, ны янлыклан осалым ок ыште. Кушкыл сокым да нектарым йӱэш да икмыняр кече гыч кола. А теве ӱдырамаш ӱвыраже – вӱрым йӱшӧ. Мыняр муным мунча, тидыжат мыняр вӱрым йӱмыж дене кылдалтын. Кушко керылтшашым ӱвыра тора гычак шеклана. Тудо шокшым сайын шижеш, тораш ужеш, нерӱпшыжат тале.
Ӱвыран пурлмыжо корштара, ты верыште коваште йошкарген пуал кертеш, удыртыш тарвана. Тудын хоботокшо пеш кужужак огыл, но умшаштыже пӱй гайрак уло. Ӱвыра тудын дене кӱзӧ гай пашам ышта, коваштым пӱчкеш. А сусырым ыштымеке, тудо тушко шӱвылжым колта, эритроцит клетке-влакым да тудын гыч гемоглобин лекмым пытара. Вӱр вишкыдемеш да пушкыдо ткань локтылалтеш. Тыге пуалме вер лектеш.
Кӧ ӱвыра пурлмым йӧршеш ок чыте, сусырым вигак вӱд дене мушкын колтыман да ийым пыштыман. Корштымо да удыртыш иземышт манын, сусырым нашатырь спирт дене йыгыман. Тыгак москит ваштареш сеткым, чоткыдырак вургемым чияш келшен толеш. Йӱдвелне илыше-влак ӱвыра ваниль пушым огеш чыте манын ӱшандарат.
Пасу условийыште пурлмо верыш корнышудо, ломбо лышташ, шоган, петрушко, мамыкшудо вартышым пышташ лиеш.
Тений ӱвыра, мутлан, мыйын илыме Старожильск кундемыште 13 майыште куколкыж гыч лектын. Нуно тылзе наре чот орадыланат. 22 июнь деч вара лыпланышаш улыт. Но август мартеат лийын кертыт.
С.Носова ямдылен.
Снимкыште: Г.Богданов
