Ой, книга, книга
Чылажымат тый кертат…
С.Г.Чавайн
Тошто Торъял – шкешотан, мотор кундемыште верланыше ял. Тыгак тудо эше уста да кумдан палыме еҥ-влаклан поян: писатель-влак Валентин Косоротов ден Геннадий Пирогов, Марий Элын калык артистше-влак Георгий Пушкин, Майя Романова, Мария Сапожникова, Августа Романова, Россий Федерацийын сулло туныктышыжо Мария Соколова, Россий Федераций культурын сулло пашаеҥже Мария Соколова… Икманаш, ты кундемым талант памаш семын манаш лиеш. Палемдыме еҥ-влак кокла гыч иктыжын, РСФСР культурын сулло пашаеҥже, библиотекарь Мария Степановна Соколован, шочмыжлан тений 2 майыште 95 ий темеш. Лишыл родо-тукымжын ойлымыж почеш, тудо эреак ончыко ӱшанен ончен, калыкым жаплен да пагален илен.
Мария Сапожникова (ӱдыр фамилийже) 1924 ийыште Тошто Торъял ялыште кресаньык ешеш шочын. Тудо кугу капан, шара шинчан, яллан ик эн мотор ӱдыр ыле. Мария Степановнан кугурак ӱдыржӧ Зинаидан ойлымыж почеш, блокадыш логалше Ленинград гыч толшо ӱдырамаш-влак тыге маныныт: «Самая привлекательная и симпатичная в Старом Торъяле – это Мария». Мария Степановна деч ятыр возен кодымо тетрадь ден блокнот-шамыч кодыныт. Ачаже Степан Ильич Сапожников колхозышто конюхлан ыштен. Дневникыштыже ачаж нерген ӱдыр тыге шарнен возен: «Ачамын ончымо имньыже-влак пеш тале улыт ыле. Кеҥежым, кугу сар тӱҥалмеке, эн чаплыжым фронтыш наҥгаеныт, ачам шкак ужалтарыш. Тудо 1942 ий сентябрьыште Ленинград фронтышто тале кредалмаште колен. Михаил шольым похоронкым лудын да вигак йӧрлын. Алю шӱжарем кум тылзаш кодын. Авамлан, Анна Ивановналан, ныл йочам шкетак ончаш логалын. Ача деч шергыже тӱняште мо лийын кертеш? Ача уло гын, тудо тыйым йӱштӧ мардеж дечат, еҥын кочо мутшо дечат арала, мӱшкыретат эре темше, могыретат эре шокшо, шӱм-чонетланат эре ласка. Эх, лийже ыле кызытат ачаем воктенем! Тудын ласка шомакше, сар гычын возымо серышыже кызытат ушыштем:«Маню, сайын тунемза, авалан эре полшыза, ида ойгандаре».
Аважлан, салтак ватылан, шуко йӱштӧ-шокшым ужаш логалын, туге гынат ныл йочам сай илыш корныш шогалтен. Сар годым пасушто тыршен, туштак тазалыкшым лунчыртен. Сергей ден Михаил эргыже-влак кӱшыл шинчымашым налыныт, Алю ӱдыржӧ колхозышто тыршен, ончыл радамыште лийын.
Мария Степановна, Тошто Торъял кыдалаш школым тунем пытарымек, ик ий наре изба-читальным вуйлатен. 1942 ий мартыште тудым Кугу Руй школыш туныктышылан шогалтеныт. Тыште Мария Степановна йоча-влак дене веле огыл, уло калык дене пырля икоян лийын: фронтовик-влаклан серышым возен, салтак вате-шамычлан серышым лудын, калыкым фронтысо увер дене палдарен. 1942-1944 ийлаште У Торъялысе педучилищым заочно тунем лектын.
1944-1947 ийлаште Йошкар-Олаште Госбезопасность комитетыште ышташ логалын. Кугу сар шеҥгелан кодын, угыч тыныс илыш толын.
1948 ийыште Мария Степановнам У Торъял район Йошкар Памаш ялысе библиотекым вуйлаташ шогалтеныт. Тыште книга фондшат кугу огыл ыле, библиотекыжат ялысе пӧртыштӧ гына верланен. Туге гынат Мария Степановна лӱдын-вожылын шоген огыл, пашалан уло шӱм-чонжо дене пижын. Йошкар Памаш ялсовет председатель Александр Васильевич Степанов чот полшен: библиотекылан сай верым пуэн, тыгак книга фонд пойдаралтын. 1948 ийыште самырык библиотекарь Йошкар Памаш кандашияш школышто туныктышо Георгий Ефимович Соколовлан марлан лектын.
Ты ялысе библиотекыште Мария Степановна лу ий пашам ыштен. Тиде жапыште книгагудо районышто ик эн сайлан шотлалтын. Мария Степановна тудын йыр туныктышо да лудшо активым – ӱшанле эҥертышым – чумырен. Калык тудым пагален, пеш чолга, кумылзак ӱдырамаш семын аклен. Зинаида ӱдыржӧ шарналта: «Шке жапыштыже мыят тиде библиотекыште Галина Ивановна Кошкина дене практикым эртенам да авам нерген поро мутым шуко колынам».
1958 ий августышто Мария Степановнам Тошто Торъял ялысе книгагудыш вуйлатышылан кусареныт. Тошто Торъял – шочмо ялже, сандене чыла еҥым, манаш лиеш, тудо изинек пален. Мария Степановна, кажне суртыш пурен, кумылым савыралын кутырен моштен. «Книгам – кажне ешыш» – партийын тыгай пунчалжым илышыш кыртмен пуртен. «Прогресс» колхозыш тунам латкуд ял пурен. Чыла вережат книга передвижке-влак лийыныт. Библиотекыште шым еҥан совет лийын. Тудыжо калыклан эре эҥертен, а туныктышо-влак М.Соколова, Т.Пушкина, Т.Соболева, В.Соколов, С.Соболев да моло лекцийым лудыныт, беседым эртареныт.
Книгагудо краеведений пашам виян ыштен. Тидлан герой да патыр-влак нерген чаплын возымо да сӧрастарыме стенд-влак моткоч полшеныт. Тыгак краевед пусакыште Марий Эл нерген книгам лудаш темлыше картотеке, У Торъял районеш шочын-кушшо Совет Ушемын геройжо-влакын фотошт да биографийышт, «Ялнан летописьше», «Литератур ден искусство пашаеҥже, мемнан землякна-влак» альбомла да моло материал верым муыныт. Тыгак Мария Степановна колхоз илыш дене илен, тудым вуйлатыше-влак дене икоян лийын, нунат тудлан кумылын полшеныт. Тунам фермылаште тӱрлӧ темылан ик гана веле огыл Тӱвыра кечым эртареныт, ялозанлык ончыл опытым ончыктышо книгам радамлен шымленыт. 1970 ийыште Тошто Торъял ферме районышто ончыл верыш лектын. Тыште тале пропагандист М.Соколованат надырже изи огыл лийын.
Мария Степановна Тошто Торъял культур пӧртым вуйлатыше Тамара Пушкина да моло пашаеҥ-влак дене ик ой дене пашам тыршен ыштеныт. Нуно чылан сайын умыленыт: клуб да библиотеке ик эн кӱлешан пашам шуктат – калыкым патриотизм шӱлышеш воспитатлаш, еҥ-влакын культурыштым нӧлташ. Тошто Торъял ялысе книгагудо «Отлично пашам ыштыше библиотеке» лӱмым нумалын. Мария Степановнан тыршымыж жапыште тудо республикысе «ончыл опытан школ-библиотеке» лийын.
1963-1965 ийлаште Мария Степановна культурно-просветительный школышто почылтшо библиотечный отделенийым заочно тунем лектын. Йӧратыме пашам эше сайынрак ворандарен колташ манын, тудо шке шинчымашыжым пойдарашак тыршен, да тиде тунеммаш варажым илышыштыже кӱлешан полыш да виян шӱкалтыш лийын.
Мер пашаштат тиде ӱдырамаш чолгалыкым ончыктен: ятыр созыв Купсола округ гыч ялсовет депутатлан сайлалтын, образований ден тӱвыра комиссийым вуйлатен, школысо ача-ава комитетыште пашам ыштен, кужу жап верысе озанлыкын Ӱдырамаш-влакын советыштым вуйлатен. Ялыште самырык-влак денат пеҥгыде кылым кучен. Сандене, очыни, Ушемнур ял гыч уста лудшо А.Яшметова возен коден: «Мый кызытат Тошто Торъял лудмо пӧртым да тудын озажым М.С.Соколовам шарнем. Мария Степановна тыште коло ий вуйлатен.
Мария Степановнан Зина ӱдыржӧ тыге палемда: «Тошто Торъялын уста еҥже-влак нерген авамын чаплын ыштыме стендше-шамычым мый кызытат раш ужам. Шке йӧратыме пашажым Мария Степановна уло кумылын ышта ыле: южгунам кечывалым кочкашат монда, кастене 10-11 шагатлан веле мӧҥгышкӧ толеш».
Суапле пашажлан да тыгак тыршен ыштымыжлан Мария Степановна ик гана веле огыл кугыжаныш награде дене палемдалтын. Кужу жап фотожо У Торъял районысо Почётан оҥаште лийын, шуко тӱрлӧ грамотшо кызытат аралалтеш. Витле ий ончыч, 1969 ийыште, Мария Степановна Соколова эн ончыч У Торъял районышто «Россий Федерацийысе культурын сулло пашаеҥже» лӱм дене палемдалтын.
Галина Конечникова, тудын икымше практиканткыже, туныктышыж нерген тыге каласен: «Мария Степановна Тошто Торъялыште эн палыме да пагалыме еҥ лийын. Тудо мемнан илышнам маяк семын волгалтарен шоген».
З.Кочнева (Соколова), пашан ветеранже.
А.Кленов, Марий Эл Республикысе кугыжаныш архивын вӱдышӧ специалистше.
Г.Кожевникова ямдылен.
