ЙӰЛА

Виян, мотор Италмас лӱмеш

Италмас. Руш йылмыште тиде пеледышын шуко лӱмжӧ уло: купальница европейская, сибирская роза, купавка, купава, огоньки да молат. Марий йылмыште нарынчывуй, чодыра маке, ушшудо маныт. А Удмурт кундемысе калык вӱдым йӧратыше нарынче мотор кушкылым шке символжыланат шотла да кажне ийын тудлан пӧлеклалтше пайремым эртара.

Мландымбалне тудын чылаже 30 утла видше уло, но Удмурт кундемыште икте гына вашлиялтеш. Молан верысе калык ты пеледышым тынар йӧрата? Тидлан амалым Михаил Петровын «Италмас» произведенийже луктын манын ойлат. Удмурт литературын классикше 1938 ийыште поэме-легендым возен. Тушто Италмас лӱман ӱдырын трагический пӱрымашыж нерген ойлалтеш. Тудым шоҥго поян Байтуганлан тулартеныт улмаш, а тиде айдеме ӱдырын йӧратыме еҥжым, Камашым, пуштын. Осал чон уло ялым да чодырам йӱлалтен, но варажым тул тудым шкенжымат «нелын». Лӱддымӧ Италмас тулыш пурен, тудым йӧртен, но шкеже кече гай шӧртнялге тӱсан пеледышыш савырнен. Лач тиде жап гыч одо калыкын куанжат, ӱшанжат, ойгыжат, йӧратымашыжат, ойырлымашыжымат тиде пеледыш ончыктен. Тудын лӱмжӧ А.Мамонтовын вуйлатыме республиканский кугыжаныш ансамбльыштат вашлиялтеш. Калык тиде коллективым йӧрата да у концерт программыжым эреак вуча.

Шанче велым ончалаш гын, тиде пеледышын лӱмжын кушеч лиймыж шотышто икмыняр шонымаш уло. Латинла тудым trollius europaeus маныт. Ик версий почеш, тудо trollblume немыч шомак шомак гыч лектын, а тудыжо «тролль-влакын пеледышышт» манмым ончыкта. Скандинав ден герман легендылам шергалаш гын, ятыр вере лач тиде кушкыл ончыкталтеш.Тудым йомак персонаж-влакын – тролль-шамычын – йӧратыме пеледышыштлан шотленыт.

Вес шонымаш почеш, пеледыш лӱм trulleus латин шомак гыч шочын, тудо «йыргешке ате» манмым ончыкта. Кумшо вариант – troll тошто герман мут, «шар» лиеш. Касвел Европышто тудым курыкысо кушкыллан шотлат гын, Эрвелыште чодыра лоҥгаште, эҥер воктенысе олыклаште да лапыште кушшо манын ойлат.

Мо эн оҥайже, тиде пеледыш моткоч виянлан шотлалтеш, тудлан нимогай черат лӱдыкшӧ огыл. Мотор италмас дене шке садыштым Европышто илыше калык эше XVII курымын мучаштыжак сӧрастараш тӱналыныт, а XIX курым гыч тудо чыла вере вашлялтын.

Г.Кожевникова

Снимкыште: Удмурт республикысе Дебёсы села гыч журналист В.Нуриахметов Игринский районышто Сеп ялыште тений 26 майыште эртыше Италмас пеледышын пайремыштыже.     

Т.Мосован фотожо.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий