ТАЧЕ ЯЛЫШТЕ

… А олма сад кызытат саскам пуа

Тыште шочын-кушшо, кызыт тушто илыше-влак тек нелеш огыт нал, но У Торъял районышто Кандашплак лӱман ял улмо нерген икымше гана иктаж кок тылзе наре ончыч гына пален налынам. Такшым нелеш налашыже нимолан: республикыштына улшо чылт чыла ялжымак, очыни, иктат огеш пале.

А тудын улмыж нерген теве кузе пален налынам. Ик кечын мӧҥгыштӧ радиом чӱктенам да ала-могай сомылым ыштышемла пеш колыштам ыле. Кенета колам: Анатолий Куклин мура – йӱкшым палышым. Но мурыжым але марте колын омыл ыле, сандене тӱткынак колыштым. Чыла мутшымак шарнен кодын омыл, но «Кандашплак ялем» манмыже пылышышкемак логале. Тудын нерген шкеже ик гана веле огыл статьям возенам гынат, тиде ял гыч улмыж нерген ойлымыжым ик ганат колын омыл. «Кузнеч гыч улам» манмыжым шарнем. А тудо тевыс могай ялыште шочын-кушкын! Санденак кунам тушко миен толаш йӧн лекте, уло кумылын корнем виктарышым.

Тушто ме ноябрь кыдалне уна лийна. Кузнеч гыч лектынат шына шукто, ужалтарен наҥгайышына – верысе тӱвыра пӧрт ден книгагудо вуйлатыше Эльвира Яметова – ойла:

— Теве Кандашплак коеш.

Тыге мане да кидше дене ончыко ончыктыш.

— Тудыжо тыштак? – ӧрым. – А мыйже тора-ашке кудалман манын шоненам!

Кумылемат изиш волыш. Но тыгодымак куанышым. «Йӧра, тугеже кеч корно тора огыл! Жап аныклалтеш!» – шоналтышым.

Кок урем – ик урем

Кандашплак ял Кузнеч деч ик километр ӧрдыжтырак гына верланен. Тудо, палдарыме почеш, «8 родовых участков земли» манмым ончыкта.

Теве ме толынат шуна. Уремыш пурет веле, тудо эркын шола велыш «кадырга» да пуйто кок уремлан шелалтеш. Кеч, мо оҥайже, тыште тудо иктылан шотлалтеш. Ме корем велыш волышна, вара изишак кӱзышна да Эльвира Дмитриевнамытын пӧртышт тураште шогална. Машина гыч лектын, ту вел уремым изишак ончен савырнышым, фотографийымат ыштыльым.

Шинчамлан теве мо перныш: тыште тоштемше пӧрт-шамыч икмынярынак улыт. Адакшым теве корем велыш наҥгайыше корнын шола велныжак шогышо шоҥго пушеҥгын кугу гына укшыжо каталт возын. Шошым, кеҥежым, шыже тӱҥалтыште тыште сӧрал, очыни. Молан манаш гын ял сылне кундемыште верланен. Но кызыт ужмо сӱрет утыжым ыш куандаре. Тудо, чыным ойлаш гын, чоныш шӱлыкым пуртыш…

Ондакысе жап

А тиде ялын ончычсо илышыж нерген ойлаш гын, тудо такше изижак лийын огыл. Тудын нерген мыланна ужатен наҥгайышына, кызыт тиде ялыштак илыше Эльвира Яметова каласкалыш. Тудо Кандашплакын историйжым рашемдаш да келгынрак шымлаш эсогыл архивыш коштын!

Ойлымыж почеш, тиде ял нерген икымше гана эше 1884 ийыштак ушештаралтын. Тунам тудо Кораксола волостьысо Кандаш Беляк почиҥга маналтын. 44 суртышто 122 пӧръеҥ ден 138 ӱдырамаш иленыт. Ялыште 75 имньым, 16 чомам, 89 ушкалым да чылаже 224 вуй тӱрлӧ изирак вольыкым ашненыт. 1919 ийыште шудым солымо жапыште ялын корем вес велысе ужашыже йӱлен. Тиде амал дене мынярынже вес вере илаш кусненыт, мынярынже у сурт-оралтым уэш тиде ялыштак нӧлтеныт. Но идалык-кокыт гыч тыште уэш пожар лийын. Ындежым тул ялын вес ужашыжым авалтен. Тылеч вара ял тетла кугемынат, шарленат огыл.

1928 иыште «Волгыдо» лӱман машинно-коопертативный товариществым, а 1930 ийыште «Чолга шӱдыр» ялозанлык артельым почыныт. Икмыняр жап гыч сӧсна, шорык, имне ферме-влакым ыштеныт. А тыге гын, тушто шагал огыл еҥ тыршен.

1940 ийыште «Сталин лӱмеш» колхозым почыныт. Тунам тушко 25 сурт гыч 115 еҥ пурен гын, 1943 ийлан 35 кресаньык озанлык гыч 139 еҥ лийын. А 1946 ийыште Немда эҥерыште икымше вӱд электростанцийым чоҥеныт. Тыгайже тымарте пӱтынь республикыштат лийын огыл улмаш! 1950 ийыште воктенысе эше икмыняр изирак озанлык иктышке ушненыт да лӱмжым тудымак коденыт: «Сталин лӱмеш колхоз».

1959 ийыште адакат воктенысе кок озанлыкым иктыш ушеныт да тылеч вара тудо шаланымешкыжак, пытымешкыжак «Ленин лӱмеш колхоз» маналтын.

Эшеат радамлын ойлаш гын, мутлан, тиде ялын шкеж гаяк лӱман Кандашплак коремыште ончыч кажне ешын памаш воктене кынем лазыртыме верже лийын. Санденак тудо Кыне ер маналтеш. Тыгак эше колхозым почмо годымак олма садым шынденыт.

– Туштыжо кызытат кажне шошым иктаж вич-куд олмапу пеледалтыт да моткочак сӧралын койыт! Южо еҥже тунам тушко лӱмынак эсогыл фотографироватлалташ коштыт, — палдарыш Эльвира Дмитриевна.

Олма сад воктене Карасим кӱсото верланен. Но еҥ-шамыч тушко кумалаш коштмым ала-молан чарненыт.

Кызытсе сӱрет

2002 ий 1 январьлан Кандашплак ялыште 12 суртышто 35 еҥ илен гын, Эльвира Дмитриевнан палдарымыж почеш, тачысе кечылан 9 пӧртыштӧ илат.

Уремын шола велныже изи гына нӧрепым ыштен шындыме. Тудым шинчашке перныше чевер ужар тӱс дене чиялтыме да яллан моткочак сылне тӱсым пурта. Эше весат уло. Тудым тошто пӧрт ваштареш ыштыме. Но вӱдлан тушкат коштмо палдырныш.

Ял покшелнак, манаш лиеш, пӱя верланен. Такше тыште кум пӱя, икмыняр памаш, вургем шӱялташ вер-влак улыт.

— Кумшышкыжо эше шукерте огыл марте изижат-кугужат йӱштылаш коштынна, вургемымат шӱялтенна. Но кызыт волакше уло гынат, шӱялтышыже уке гаяк, – мане Эльвира Дмитриевна.

Раш: вет ынде яллаштат жап деч почеш огыт код – чылаштын, кузе ойлат, «шешкышт» – вургем мушмо машинашт – уло. Сандене тиде пӱяште ынде колым веле кучат.

Кандашплакыште илыше-шамыч коклаште утларакше пенсионер улыт. Эше сулен налме канышыш шудымо-влакше мынярынже «Акашево» кайык фабрикын Кузнеч воктене верланыше отделенийыштыже тыршат, коктын Кузнечыш, эше коктын тора кундемыш пашаш коштыт.

Ончыкылан ӱшан уло!

Лач тыгеак куанен палемдаш лиеш. Молан манаш гын, ял изи гынат, школыш коштшат улыт! Коктын. Адакшым нуно ик еш гычак улыт. Акаже 7-ше классыште, а шольыжо 2-шо классыште тунемыт. Тиде – Яметовмытын пошкудышт, Янаевмытын икшывышт. Нунынак сурт-оралтышт кызыт Кандашплакыште ик эн, кузе ойлат, современный! (снимкыште). Тиде пӧртым 2-3 ий наре ончыч налыныт да тышке илаш кусненыт. Яметовмытынак ты ялыште илашак шонымышт рашемеш, вет нуно кызыт пӧртышт воктеке верандым ыштат. Еҥ-шамыч оралтым чоҥат, уэмдат гын, тугеже, Кандашплак изи гынат, эше огеш пыте манын, ӱшан уло…

Любовь КАМАЛЕТДИНОВА

Авторын фотожо

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий