Тиде еш тышке Чечняште сӧй тӱҥалме 1992 ийын толын лектын. Тунам ты кундем гыч толшым шукынжо шӧрын да ӱшаныдымын онченыт. Но Хасиевмыт Марий Элыште тӱҥалтыштак чаманымашым да умылымашым шижыныт. Предприниматель лияш шонымыланат чаракым шындылше лектын огыл, мӧҥгешла, йӧным гына пуэныт. Сандене тиде еш тышанак кодын. Ончыч предприниматель, вара озанлык, ынде фермер пашам уло еш дене виктарен колтеныт.
— Верысе калыклан тауштымо шот дене мый ял калыклан кӱлшӧ пашалан пижынам. Паленам, ялозанлыкыште кугу оксам ыштен от нал, но мыйым ачам-авам изинек тыге туныктеныт: илыман гын – шот дене, оксам ыштыман гын – чын паша дене. Пелашемат, Румиса Кираевна, ты шонымашем дене келшен да илаш кодаш кӧнен, — каласыш еш оза Сайд-Ахмед Якубович.
Эн ончыч нуно Йӱледӱрыштӧ верланеныт. Вакшым чоҥеныт да кум ий пырчым йоҥыштеныт. Ту жаплан верысе-влаклан шкеныштыныш савырнен шуктеныт. Службо-влак тора гыч толшым кеч-мыняре тергеныт гынат, еш озан осалжым муын огытыл. А илен-толын район администраций ден ялозанлык управлений тудлан эсогыл панкрутыш лекше «Лесной» озанлыкым вуйлаташ ӱшаненыт, да таклан огыл.
Эше школ деч вара тудо Курскысо совхоз-техникумыш тунемаш пурен. Тунемме кокла гычак армийыш миен толын да вара умбакыже шуен. Усталыкым ончыктымыжлан кӧра вигак лишыл озанлыкыште пашаш налыныт, да тушто кок ий тӱҥ агрономлан ыштен. Тунамак Курскысо ялозанлык институтышто заочно шинчымашым пойдараш тӱҥалын. Но шочмо велыштыже сӧй тӱҥалмылан кӧра самырык еш Марий Элыш шумеш толын лектын. А вузыш кудалышташ тора лиймеке, – элнан рӱдолаж гыч гына 500 километрым каяш кӱлын – тудо Москвасе Тимирязевский академийыш куснен да туштак икымше кӱшыл образованийым налын. А кокымшылан Москвасе открытый социальный университетын Йошкар-Оласе филиалышкыже «менеджмент» специальность дене тунемаш пурен. «Агропромышленный комплекс ужашлам инвестироватлыме анализ» теме дене диссертацийым 2012 ийыште арален.
— Тунеммаш — тунеммаш дене, но пашам ыштымымат чарныме огыл. Озанлыкым вуйлаташ ӱшанымышт куандарен, конешне, но тургыжландаренат: тудын деч нимом налаш лийын огыл, тыгодымак налог ден кредит парымым пӧртылташ кӱлын. 3,5 тӱжем гыч улыжат 20 гектарже обрабатыватлыме лийын. Мом вондер деч эрыктен кертме, 1 тӱжем наре гектарым, куралме, а молыжо пушеҥге дене кушкын шогалын. Тидыжак чоным туржеш. Адакше тыште мландыжак йорло, ошман, сандене пырчан культурым кушташ пайдаже уке. Тӱрыс гаяк люцерным ӱдымӧ. Кугурак ужашыже кормалан кая, изиракше – нӧшмылан да тудым пырчылан вашталташ, — рашемдыш озанлык пашам вуйлатыше.
Тудым весат тургыжландара: мландым ӱяҥден-ӱяҥден пойдараш лиеш. Но тудлан оза отыл гын, вара поген налынат кертыт. Санденак Сайд-Ахмед Якубович, пайлам поген, документ дене оформитлыме пашалан пижын. А озанлык сомылым кушкын шушо эргыже-влаклан ӱшанен.
— Нуно шкемын семынак ялозанлыклан шӱмаҥ кушкыныт. Кум эргымге Марий кугыжаныш университетын Аграрный технологий институтыштыжо шинчымашым погеныт, а изиракше кызытат пога. Кугуракше, Атам, кум ий ончыч фермер семын грантым налшашлан кумшо курс гыч заочно тунеммашке куснен. Но нимыняр ок ӧпкеле: агроинженер семын образованийымат налын, ферме пашамат виктарен колтен. Тӱкан шолдыра вольыкышт чылаже 100 утла вуйыш погынен гын, тушечын 50 вуй ушкалже тудын. Кыдалашыже, Саддам, агрономлан тунемын. Тудат ӱмаште грант окса дене 28 вуй тӱж тунам да МТЗ-82 тракторым налын. Лишыл жапыште вольыкшо, презаҥ, кок пачаш утларак лиеш. Изиракше, Адам, ялозанлык продукцийым перерабатыватлышылан кумшо курсышто тунемеш. Практике шот дене Германийыште пел ий сырым ыштымаште тыршен. Изаже-влак шӧр ден шыл производствым вияҥден колтеныт гын, тудо ончыкыжо переработко пашалан пижеш. Тунам Хасиевмыт ешын фирменный знакшат лиеш, шонем, — ешарыш Сайд-Ахмед Якубович.
Тудын эше Сальсабиль лӱман ӱдыржӧ уло, визымше классым тунем пытарен. Кӧ тудо ончыкыжо лиеш, кызыт пале огыл. Ала аважын корныжым тошка. Тудат, Румиса Кираевна — индивидуальный предприниматель. Кужэҥер посёлкышто торгайыме рӱдерым куча, мебельым ужала, парикмахерже-влак улыт. А эрге-влак ачан корныж дене каеныт. Санденак еш оза пӱрымашыжлан таушта. Кеч тиде пӱрымашыжым нуно шке лишемденыт – икшывыштым чын корно дене шуарен куштеныт. А тидлан йӧным пуымылан тудо Марий мландылан да тусо калыклан таушта. Вет Салтакъялысе фермыштыштат марий-влакак ыштат. Тысе калык тудым пагала, верысе погынымашын депутатшыланат сайлен. А тудо кӱшыл политикыш шӱшкылташ ок йӧрате, но верысе чиновньык-влаклан ӧпкеже уло: «Пашам ыштыше-влаклан чаракым ида ыште, тунам пашалан кумылышт утларак лиеш», — темлыме семын мане предприниматель да фермер еш оза.
Юрий ИСАКОВ
Авторын фотожо
