Угарман кундемысе Цепель ола йоммылан вич курым эртен. Тыге тудо 1523 ий марте маналтын. Кызыт тушто Васильсурск посёлко верланен. Тудо Угарман область ден Марий Элысе Курыкмарий район кокласе чекыште, Юлын пурла могырыштыжо верланен. Шке жапыштыже Цепель курыкмарий-влакын тӱҥ олаштлан шотлалтын…
1523 ийыште Угарман кундемысе князь Василий Озаҥ губернийсе марий-влак ваштареш походыш лектын. Ты илем марте миен шумеке, тушто орым нӧлтеныт. Тыге ты кундем руш кугынышыныш савырнен. Таче посёлкын марий лӱмжо Шу́рдӹнг йоҥгалтеш, Сура эҥерын (марлаже Шур эҥерын), аҥже манмым ончыкта. Таче посёлкышто Петровский тумо отат уло. Преданий почеш тудым Петр кугыжа шкежак шынден.
Цепель ола карт гыч йомын гынат, олмыштыжо Васильсурск лӱман поселко кодын. Но олан крепостьшо лиймым шарныктыше курык чоҥга, пале-влакым ужаш лиеш. Акрет курыкмарий-влакын жаплыме верышт тачат жаплымак улыт. Тиде — Арпынгель ото. Туштак пурла велне нунын тӱҥ кумалме верышт, рушлаже Супротивный памаш — аралалт кодын. А марлаже тудым Арпынгель вӹд маныт. Кызытат тушко марий-влак Ош кугу Юмылан кумалаш коштыт. Памаш кумдык марий-влакын ожынысек жапылме верышт улмым вигак умылаш лиеш. Тасмам пижыктыме укшан пушеҥге-влак шогат. Таклан огыл марий-влак лач тыште кумалыныт. Эше совет жапыштак тышке толын коштшо ученый-влак палемденыт: Арпынгель отышто пӱртўсшак сымыстарыше да умылаш лийдыме вийым ешарыше. Таклан огыл шке жапыштыже тушко Левитан, Шишкин гай лӱмлӧ сӱретче-влак, Горький гай виян писатель-влак толын коштыныт. Таклан огыл ты посёлко кызытат Российысе исторический ола-влак радамыш пура.
А марлаже памашым Арпынгель вӹд лумдат. Молан? Вӱдшӧ курык гыч кечывалвелышкыла йоген лектеш. Курык тайылыште тошкалтышымат вераҥдыме. Кеч тушто кызыт православный кӱртньє ыресымат ужаш лиеш. Тынеш пуршо-шамычлан черке йӱла почеш чывылалт лекташ верымат тӱзатыме. Вуд модмо кечын черке пашаеҥ-влак тушко юмын шӱлышым пуртат.
Но курыкмарий-влак тачат памаш деке кумалаш коштыт. Ты йӱла кажне ийын 11 сентябрьыште эртаралтеш. Ойлат, тыште мом йодын кумалме, чыла
шукталтеш. Очыни, таклан огыл эсогыл ӧрдыж кундемла гычат вуйым саваш да кумалаш толыт.
Тыштак Шишкин мыс манме вер уло. Туш логалат да моткоч сылне сӱретым ужат. Лач тыште Юл ден Шур эҥер-влакын вӱдышт ушнат. Мотор пейзажлан кӧрак ожно ты кундемым Юлысе Швейцарий манын лӱмденыт улмаш. Тораштак огыл, Хмелевка эҥер воктене, тыгак марий-влакын шнуйлан шотлалтше пӱнчӧ кушкеш, тушкат кумалаш коштшо-влак улыт, маныт.
Тыштак, Васильсурскыш наҥгайыше корно ӧрдыжтырак шнуйлан шотлалтше вес кумалме вер уло. Туштыжо ик вож гыч тумо ден куэ кушкыт. Ынде ятыр ий марий калыкын жаплыме кок тӱрлӧ пушеҥгыже тыге шогат, йӧратымашым ончыктышо символыш савырненыт. Куркмарий клуб системын туризм шотышто специалистше Светлана Замятина-Плахован ойлымыж почеш, тумыжо — пӧръеҥ, куэже — ӱдырамаш. Светлана ты верыш турист-шамычым кондештара да нунылан легендым ушештара. Легендыж почеш, акрет годым нуно ваш-ваш йӧратыше каче ден ӱдыр лийыныт. Но ӱдырым ача-аваже поян, чаҥга да локтен моштышо, ийготан осал пӧръеҥлан марлан пуаш лийыныт. Сандене ӱдыр ден каче пырля куржаш шонен пыштеныт. Но саде марий лийшашлыкет тидым пален налын да нуным кок пушеҥгыш савырен. Мо оҥайже: тумо ден куэ вож гыч эше тыгак изи тумо ден изи куэ-влак лектыт. Ты кок пушеҥге шкешт деке шкет улшо еҥ-влакым толаш кумылаҥден шогат. Калыкыште коштшо шомак почеш, тышке толын, вуйым савен кумалат гын, шкалан келшыше пелашым вашлият, еш илышым шотыш кондет. А кумалаш коштышжо ситышын улмым укшлашкышт пижыктыме шовыч, солык, тасма-влак пеҥгыдемдат.
Таклан огыл чыла нине пӱртӱс объект-влак регионысо кӱкшытан памятниклан шотлалтыт. Российын Йошкар книгашкыже пуртымо лунник оживающий (Lunaria rediviva) пеледышымат тушто вашлияш лиеш.
Светлана НОСОВА
Фотом С.Замятина-Плахова колтен
