манеш Марий Турек район Арбор школ директор Л.Кондратьева.
Ик эн тошто
Лоп ялыште тунемме тӧнежым (тудлан Арбор лӱмым пуэныт) ик классан церковно-приходской школ семын 1885 ийыште почмо. Шке оралтыже лийын огылат, кресаньык пӧртым арендыш налыныт. Латкум ий гыч ик классан училищым почмо годымат вашталтыш лийын огыл. 1927 ийыште тӱҥалтыш школын типовый оралтыжым чоҥеныт. 1932 ийыште визымше классым почыныт, тыге шым ий тунемме школыш савырнен. Икымше гана шымше классым туныктен лукмо жаплан Хлебниково кундемлан (тунам тыгай район улмаш) тичмаш огыл кыдалаш марий школжат Лопышто гына лийын. Тыште эсогыл Киров область ден Татар АССР-лаште илыше марий-влак тунемыныт.
1943 ийыште Арбор школ туткарыш логалын: оралтым, чыла ӱзгар ден оборудованийым, пособийым тул пытарен. Йоча-влаклан шинчымашым пуаш вер лийын огылат, адакат арендыш налме пӧрлаште туныкташ логалын. Тыгай неле жапыште школым уэш нєлташ коммунист, сарын инвалидше И.Беспаловым колтеныт. 1947 ийыште кызыт мартеат аралалт кодшо школ оралтын пӧртшӧ-влакым уэш чоҥымо. Икшыве-влакым туныктымаште да воспитатлымаште сай кӱкшытыш шумылан школ ВЛКСМ ЦК-н, тыгак комсомол обкомын кок Чап грамотышт дене палемдалтын. 1959 ийыште кукурузым ончен куштымаште чапле лектышыш шумылан грузовой автомашинам пєлекленыт да республикын «Паша подвиг книгашкыже» пуртеныт. 1960 ийыште кандашияш школышто 312 икшыве тунемын, класс-комплект 13 марте ешаралтын. Тидыже ешартыш оралте-влакым чоҥаш йодын. Тыге кок класслан пристройым, мастерскойым, интернатым, 80 верлан кочмыверым чоҥеныт. Кум регионын «Келышмаш тулото» историйжат Арбор школын тӱҥалтышыж денак кылдалтын. 1996-2008 ийлаште кыдалаш школ лийын, вара уэш тӱҥ школыш савырнен. 1952-1987 ийлаште школым А.Соловьев вуйлатен, 1987 гыч 2019 ий марте – Г.Попов.
Кажным тургыжландара
Теве тыгай корным эртен кумдан чапланыше школ. Таче могай тудо, мо дене ила-шўла Арбор школ? Тидын нерген ме у директор Л.Кондратьева дене мутланена.
— Таче ик эн тургыжландарыше йодышлан школ оралтын чот тоштеммыже шотлалтеш, — каласкала Лариса Григорьевна. – Леведыш чот тоштемын, но тудым ачалаш оксам ойырен огытыл, сандене ме тудым пӱтынь коллектив дене олмыкташ пижна. Верысе калыкат полшаш йодмылан тореш ыш лий. Вет умылат: школ лиеш – паша вер лиеш, икшыве-влакланат тунемаш торашке коштын толашышаш уке.
Школым ий еда гаяк ачалат, тӧрлатат, эсогыл пургыж сӱмырлен шуын улмаш. Йӧра тений телыже йӱштӧ огыл да тунемше-влак огыт кылме. Коҥгам тыште эре пу дене олтеныт да олтат, кеч воктенак пӱртӱс газ пуч шуйналтын.
— Ме ӱмаште столовыйын котельныйжым пӱртӱс газ дене ыштымашке кусарышна, — каласкала калык просвещенийын отличникше, кумло кок ий школ вуйлатышылан ыштыше Г.Попов. – Шонымашке шуаш чот куржталаш перныш.
Ме Карлыган ял администраций вуйлатыше Б.Иванов денат у школ шотышто мутланышна. Тудын мутшо почеш, тыште школ моткочак кӱлеш. Тиде веле огыл, тысе тӱвыра пєрт тыгак моткоч тошто пу оралтыште верланен. Школым чоҥаш гын, пеленжак тӱвыра пӧртланат верым ойыраш лиеш. Ик оралтыште кок-кум, тылечат шуко тєнеж верланыме пример республикыштына ятыр уло.
— Ончыкылык план почеш эн ондак Сардаялыште школым чоҥаш палемдыме, тудын проектшым ямдылыме, мландылан межеванийым ыштыме, — ойла Л.Кондратьева. – А мемнан дене школым чоҥаш приказ почеш планыш 2022 ийлан пуртеныт. Тудо шукталтшак ыле. Школ ок лий гын, ял йӧршеш мерча. Йоча юарла гын, илыш шолеш, кумыл нєлтеш, утларак тыршымет шуэш.
Шке ялыш але ӧрдыжыш?
Кызыт школлан у оралтым чоҥымо йодышым рашемдыме годым эн ончычак икшыве-влак мыняр улмым, ончыкыжым тушко кунар йоча толшашым ончат, шотлат. Таче школышто кумло ныл икшыве тунемеш, ик икшыве деке туныктышо-влак мӧҥгышкышт коштыт. Но тыгодымак кумло утла икшыве шым меҥге коклашке, Кугу Карлыган кыдалаш школыш, тӱрлӧ класслашке тунемаш коштеш.
— Кыдалаш школым 2008 ийыште тӱҥыш савырымеке, 2009 ий гыч мемнан деке Кугу Карлыган школ гыч автобус кудалышташ тӱҥале, — шарналта ончычсо школ директор Г.Попов. – Вара эркын-эркын ача ден ава-влак изирак класслашкат тиде школышкак икшывыштым колтылаш тӱҥальыч. Ойлышт, пуйто Кугу Карлыганыште икшыве-влак рушла мутланаш сайынрак тунем шуыт. Тыгак южо ача-авалан туныктышо келшен огыл, тыгай примерат лийын. Ынде мемнан вел гыч икшыве-влакым кок автобус дене шупшыктат. Кызыт мемнан йочасадыштыжат йоча-влак-влак рушла мутланаш тєчат. Тыге лектеш: ынде йоча-влак рушлаже йочасад гычак мутланаш тӱҥалыт, Кугу Карлыган школышкат кайыме ок кӱл. Чылажат ача-ава кумыл дене кылдалтын, вет лачак нуно икшывыштым кушко, могай школыш але йочасадыш колтышашым ойырен налыт.
Сай пашаж дене чаплана
Арбор школ коллективым сай, келге шинчымашан, икоян семын аклыман, вет тудо районышто тӱҥ школ-влак коклаште ятыр гана сеҥышыш лектын. Тыште тунемше-влак тӱрлӧ олимпиадылаште, конкурслаште ойыртемалтыт. А физкультурым туныктышо Л.Семёнован вуйлатымыж почеш вияҥше спорт туризм дене эсогыл республик кӱкшытан таҥасымашлаште ик гана веле огыл кубокым сеҥен налыныт. Тысе «Самырык утарыше» кружокыш тӱҥалтыш классла гычак коштыт. Ты школ гыч тунемше-влак эсогыл республикын чапшым ӱшанлын аралат. Тиде школым тунем пытарыше-влак шукын варажым вузлашке пурат, кугу шинчымашым йодшо вуйлатыме пашаште тыршат.
Таче школ коллективыште латиндеш еҥ тырша. Тудо кокла ийготан. Самырык-влакат коллективыш ушнат. Теве информатикым самырык еҥ А.Семёнов вӱда. Туныктышо-влак кокла гыч кумытын высший категориян улыт. Чыла предметым лачак предметник-влак гына вӱдат. Класслаште йоча шагаллан кӧра келгырак шинчымашым пуаш тыршат, вет кажныжлан тўткыш утларак ойыралтеш. Икшыве мом умылен ок шукто гын, уэш умылтараш йӧн ситышын.
Пакчагӧргым шкеак ончен куштат, тунемше ден туныктышо-влак кеҥеж гоч черет дене дежуритлат, тыге школ столовыйлан пакчасаскам тӱрыс ситарат. Пареҥгым ача-ава-влак кондат. Ондак школын шке озанлыкше моткоч виян улмаш. Мландыжат, техникыжат, вольыкшат, сурткайыкшат, мӱкшыжат лийыныт. Ынде закон почеш чыла тидым кучаш чарыме.
Арбор школын пашаче коллективше, ача ден ава, йоча-влак ончыкылан сай ӱшан дене илат да эрласе кече волгыдырак лиеш манын шонат. Ӱшанышт тек шукталтеш.
В.СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
