Саня. Матрос Санька. Йоча годым мыйым тыге маныныт. Ачамлан кӧра. Тудыжо изинекак моряк лияш шонен, «Матрос улам» манын коштын. Молан? Кочам 25 ий флотышто служитлен да…
Пӧртна кугу огыл. Кум окнан веле, но чонлан келшыше. Омсалондемым вончетат, шолаште – руш коҥга, пурлаште – пружиндыме кӱртньӧ койко. Тӧшакше оҥаште киен. Тушто авам ден шӱжарем маленыт. Мыйже полат ӱмбалне маленам, тудыжым коҥга ден пырдыж коклаш авам келыштарен шынден. Телым тушто шокшо, сай… Тидын деч посна тудо эше пӧртӧнчылнӧ изи чуланым ыштен. Тудо чуланыште кугу пу шондык лийын да пу кровать. Кеҥежымже тушто маленам. Изи чулан пелен пум опташ вер улмаш. Тудын меҥгылаже пеш кӱжгӧ лийыныт гынат, кодшо курымын 90-ше ийла мучаштыже шӱйыныт, сандене чылажымат пужен кышкаш верештын. Лач тыште таве лийын, келгытше – иктаж коло метр. Авамын мутшо почеш, вӱдын шаулен йогымыжат шоктен. Но таве мыйын шочмем деч ончычак волен каен. Авамын марийжым пуштыныт, сандене таве пурам тудо шкетынак вашталтен кертын огыл. Тыге вӱдым пошкудо деч нумалын.
Мыйым эре ала-можо мӧҥгышкем шупшын. Кушто гына лийын омыл, эн чот лач тиде пӧртыш, чон вургыж вашкенам – авам деке, шӱжарем деке. Кок сутка деч шуко ӧрдыжтӧ лийын кертын омыл. А шоналташ гын, мыняр корным тошкымо! Но ала-кушечат шӱм-чонем мӧҥгышкак шупшын, эсогыл авамын колымекыжат да шӱжаремын марлан лекмекыжат. Пӧрт изи, а вийже могай, а могай шокшо! Тыгодым мӧҥгыш ошкылмо годым ушыш могай гына шонымаш пурен огыл. Владимир Осиповын возымыжла:
По дороге домой вспомню то, что ещё не случилось.
По дороге домой, по дороге к судьбе и земле.
Мне ещё ничего, мне ещё ничего не простилось
по дороге домой. Только прошлое тает во мгле.
За окном переезды, разъезды, огни деревенек,
будто годы мои, затухают и тают вдали.
Возвращаюсь домой – без судьбы, без надежды, без денег.
Возвращаюсь домой. Чую запах родимой земли.
Сколько встречу могил? Сколько встречу я шумных застолий?
Сколько встречу друзей, и далёкой, и близкой родни?
По дороге домой перейду, словно жизнь свою, поле,
Сосчитаю колосья опавшие – годы как дни.
Что ещё уберег,
Что ещё не рассеял по свету?
Что осталось ещё, чтобы можно сначала начать?
Лишь дорога домой, что больней и отраднее нету.
Лишь моё ремесло. Лишь моя постаревшая мать.
Авам 1915 ий 4 октябрьыште шочын. Ешыште ӱдыр йоча-влак кокла гыч тудо эн кугужо лийын, сандене ачаже школыш тунемаш колтен огыл, сурт коклаште пашам ыштыктен. А озанлыкше кочамын кугу улмаш: ушкалым, имньым, шорыкым ашнен. Вольыклан кургым ямдылыман, санденак авам шудым солаш изинекак тунемын. Школышто икмыняр арняже тунемын, но лудын-возен моштен огыл, шке фамилийжым гына серен кертын. Колхоз лиймеке, тушто тыршен, варажым совхозышто пашам ыштен.
Эн нелыже Кугу Отчественный сар годым логалын. Тулан жапыште тудо эре чодыраште пашам ыштен: телымже кыдал марте лумышто шогаш логалын, шошым – сплавыште. 1947 ий 1 февральыште «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг» медаль дене палемдалтын.
Пелаш нерген ойлаш гын, авамын ты шотышто пиалже лийынак огыл ала-мо… Икымше марийже деч ойырлен, кокымшо гана марлан 1945 ийыште Андрей Еноктаевлан лектын. Тудыжо фронт гыч сусырген толын. Кочывӱдым подылмекыже, койышыжо путырак уда улмаш – кредалын, вурседылын, кычыкрлен… «Таптем!» – гына шоктен.
1946 ийыште нунын Нина ӱдырышт шочын. Крешене годым Андрей Дмитриевич унала каяш тарванен. Тушто пӧръеҥ-влак кидшым пидыныт да йӱдлан уремеш коденыт. А уремыште йӱштӧ ыле. Чот кычкырен, маныт, но иктат полшаш лектын огыл. Тыге кылмен колен. Тудын колымекыже, авам Михаил эргым ыштен, но рвезын ӱмыржӧ гына кӱчык лийын: аярген колен. «Ясльыште аяртеныт», – авам манын. Мо эн ӧрыктарышыже, Андрей Дмитриевичын колымыж деч вара тудын родо-тукымжо авамым пӧрт гыч луктын колтынешт улмаш. Ончычшо тудын шындыме шем мончажым пужен наҥгаеныт, но сурт гыч поктен луктын кертын огытыл, молан манаш гын Ниналан 6 ий гына лийын. Ӱдыр чолга улмаш, сайын мутланен. Но, чаманен каласыман, тудланат шуко илаш пӱралтын огыл улмаш – йочасадыште ӱдырым йӱштӧ вӱдым йӱктеныт, сандене шодо чер дене черланен. Тыге авам йӧршеш шкетын кодын – марийдыме, йочадыме… Кузе чытен гын?
Кок ий гыч мый шочынам, эше куд ий гыч – шӱжарем. Миней Иванович Тимофеев авам деч 20 ийлан самырык лийын, ваштарешла суртыштак илен. Мыйын шочмем годым тудлан улыжат 18 ий ыле. Варажым армийыш каен. Салтак гыч толмеке, шӱжарем шочын. Ийготышт коклаште кугу ойыртем лийын гынат, Миней Иванович авамым марлан налнеже улмаш, но тудыжо тореш лийын, эсогыл ачалӱмемат Минеевич огыл, а Федотович. Ял вет. Авам калык деч вожылын. Но Миней Ивановичын колымыж деч вара тудо шортын, «Молан марлан лектын омыл гын?» чаманен манын.
А шкеже 1977 ий 10 январьыште илыш дене чеверласен. 62 ияш. Чот неле пашаште индыралтмет теве куш шуктен. Мӱшкыржӧ чот коршташ тӱҥалын. Колымыж деч ончыч аракалан шӱмаҥын, кеч тымарте кочывӱдым йӱынжат огыл. Эсогыл йодын-йодын йӱын – мӱшкыржӧ тунар корштен дыр. Арака айдемым пытара, авамымат пытарен. Варажым рашемын: шолыжо ваш пижын улмаш.
Авамын илымыж годым мый мӧҥгыштак лийынам, Моско гыч отгулыш толынам. Авамым ужмеке, шинчамлан ӱшанен омыл – тудо мутланенат огыл. Койкышто кугырген возын да киен. Шкеже какши, лу ден коваштыже гына… Икмыняр кече гыч мый мончаш олтенам. Мушкаш тудым кидешем нумал каенам. «Саша, теве ынде могай лийынам», – манын. Мом вашештенам? Ом шарне. Авам туге каласен, пуйто мыйын ончылно ала-могай кугу титакше уло, пуйто ала-мо шотышто чамана. Мыйын чонем корштен, шӱмем шортын, но шинчавӱдым йоктарен омыл. Эсогыл колымекыжат. А коленже тудо кечынак, монча гыч толмеке. Кузе тыге, молан шортын омыл, маныда? Вет илышыште эн шерге айдемым курымешлан, пӧртылташ лийдымын йомдаренам… Ом пале. Можыч, чылажат вучыдымо ыле, а мый эше умылен шуктен омыл? Ала…
Авам пашам моткочак йӧратен. Тугай поро-поро лийын. Икте денат вурседылын, мыскылен, иктын нергенат осалым ойлен огыл. А эше, паледа, мыйым мо эн чот ӧрыктарен? Иктаж-могай паша ыштышаш лийын гын, тудо верыштыже шинчен-шоген кертын огыл. Мутлан, пареҥгым лукташ але пум кондаш але шудым ышташ кӱлын гын, авамын чонжо вургыжын. Черле улмыж годымат чытен кертын огыл. Шарнем, пакчаш пареҥгым лукташ лектын. «Авай, ит вашке, трактор дене луктына», – лыпландаренам. «Тракторым вучаш тӱҥалат гын, пареҥгет мланде йымалнак кодеш», – манын тудо. А пареҥгым пӱтынек луктын пытарымеке, пуйто вес айдемыш савырнен – ласка, весела тугай. «Ынде чон чон олмыштак», – манын.
Пашажым ыштыде кертынак огыл. Бригадир кушко колтен, ик мутым пелештыде, тушко каен. «Молан еҥ-влак пашам огыт йӧрате? Вет иктаж-мом ыштыме годым жапшат писын эрта, ийжат. Калык дене кутырет – увер-шамычым пален налат. Паша деч посна кузе чытат?» – чӱчкыдынак ойлен. Паша деч лӱдын огыл гынат, чӱчкыдынак разнарядке гыч мӧҥгеш пӧртылын. Пашаш пуэн огытыл. Санденак телым тылзыште 30 теҥге деч шуко оксам налын огыл. Коштынжо шала пашаш, а бригадир-влак тудым лӱмынак нелыракым ышташ колтылыныт. Кеҥежым кажне кечын тыршен гынат, садак 40 теҥге деч кугурак пашадарым налын огыл, а тудын йолташ ватыже-влак 80 теҥге наре налыныт. Молан? Бригадир-влаклан кӧра. Нуно авамлан йӧратен малаш темленыт, а тудыжо чылаштлан отказен, сандене ӱчым ыштеныт. Конешне, мыланна, кумылянна тиде окса шагал лийын, ситен огыл, сандене авам чӱчкыдынак арымеш налын. Настя кокам – шкетын илен, сандене оксаже эре улмаш. Но шыл, шӧр шкенан лийын. Ме казам, сӧснам ашненна. А пареҥгым, шоганым авам дене кажне рушарнян ужалаш луктынна. Кеҥежым авам шудым ямдылымаште тыршен. Кастене тушечын эреак пучымышым, шыл падырашым, эше иктаж-мом конден. Шкенжыным але кодшыжым – тачат ом пале…
Паледа, колымыж деч вара авам дене дотово мутланымем шуэш. Кузе илен? Мом шонен? Тидыже але тудыжо молан тыге лийын?.. Йодышем шуко да жапше гына эртен, ынде тудым нигунамат поктен от шу. Но мый поктен шуам южгунам. Тольык омыштем гына. Тунам вара авам шокшын ӧндалам, чаманем да… шортам. Кӧ мый лийынам, могай пашам ыштем – тудо ок пале шол. Мыйже иктым палем: авам грамотдымо да изи оксалан шем пашам ыштыше гына ида лий манын шонен. Конешне, чыла паша почётан, туге гынат тудо мыланна вес илышым тыланен. Но кӱшыл образованийым налмем шотышто пален. Армий гыч толмеке, «Москош илаш да пашам ышташ каем» манмемлан тудо «Кай» манын. Кызыт шонем, молан тудо «Ит кай, эргым. Шоҥго улам, мӧҥгыштӧ иле» манын огыл? Тыге каласа гын, мылам куштылгырак лиеш ыле, очыни. Но тудо «Кай» манын. Тыгодым шинчаштыже нимогай чаманыдымаш лийын огыл. Можыч, садак кая, молан кучаш манын шонен? Уке, очыни. Тудо шкеж нерген огыл ончычсылак мемнан верч тургыжланен, мыланна сай илышым тыланен. Шкенжын гай нелым, шучкым, лавыраным огыл. Авам ончылно тачат титакан улмемла чучеш. Тачат да ӱмырем мучко, очыни. Жапыштыже поро шомакым ойлен омыл да… Но эн тӱҥжӧ тиде огыл. Илышыште кӧ мый лийынам, калыклан мом кӱлешаным ыштенам – тидат огыл, а тӱҥжӧ – авам дене тыглай мутланымем, каҥашым йодмем шуэш. Просто мутланымем… Можыч, тудым йӧршеш ом пале але ом шарне гын, куштылгырак лиеш ыле? Ала… Уке, очыни, мӧҥгешла, ий гыч ийыш авам нерген чӱчкыдынрак да чӱчкыдынрак шонем. Южгунам ала-мом тугайым каласен колтымем, йодмем шуэш – чыташат ок лий вет а… А пылышыштем тачат авамын йӧратыме мурыжо солна да кажне гана ала-кушеч мӱндырчын-мӱндырчын шоктышо йӱкшӧ виянрак да виянрак йоҥгалтеш:
Йӱмем гане веле чӱчеш,
Руштмем гане веле чӱчеш.
Кутурат да воштылыт,
Сай улат манмыгане веле чучеш…
А.Петрушин
Г.Кожевникова марлаҥден.
