КУЛЬТУР ДА ИСКУССТВО ЛӰМГЕЧЕ УВЕР ЙОГЫН

У шинча дене ончалаш, тачысе кӱкшыт гыч аклаш

Марий сылнымутлан негызым пыштыше С.Г.Чавайнын 130 ияш лӱмгечыжым пайремлымаш республикыштына кум кече шуйныш

«Ик тукымак улына…»

Марий Эл Кугыжаныш Погынын автомашинаж дене С.Г.Чавайнын шочмо кундемышкыже кудалына. Тушко лишемме семын Погын председательын алмаштышыже А.Ивановын кумылжак волгалте, вет шкежат ты кундем гычак.

— Теве шола велне Сергей Григорьевичын шочмо Изи Корамас ялже коеш. А вет тудо – мыйынат шочмо верем. Тиде веле мо, ик тукымак улына: кочам ден тудын ачаже изак-шоляк лийыныт, — каласыш Анатолий Николаевич. Но кызыт ме пурлашкыла кудалына. А тудо мутшым умбакыже шуйыш: — Изи Корамас гыч шагал огыл самырык еш Чавайнын вуйлатымыж почеш у верыш, кутырыш, куснен лектын. Ялжымат Чавайнур манын лӱмденыт. Тушкак теве пурена.

Ешараш кӱлеш, изиж годым Сергей аваже Татьяна Анисимовна деч, а тудо уста йомакзе лийын, ты кундемыште ожно илыше Чавай патыр нерген колын да тудым шке кугезыжлан шотлаш тӱҥалын. Вара, сылнымут корныш ушнымекыже, Сергей Григорьев шканже Чавайн шылтышлӱмым (псевдонимым) налын, тудыжо жап эртыме семын фамилийыш савырнен. Тидат у ялым тыге лӱмдаш амалым ешарен. 1923-1927 ийлаште Арын школым вуйлатышылан ыштымыж годым Сергей Григорьевич Чавайнурышто нӧлтымӧ у пӧртыш 1926 ий кеҥежым ешыж дене илаш куснен. Ты пӧрт  вара, 1961 ий октябрь гыч, С.Г.Чавайнын тоштер пєртышкыжє савырнен. А 1988 ийыште шочмыжлан 100 ий темме лӱмеш воктенжак кок пачашан у зданийым нӧлтеныт, ончыланже у бюстшым шынденыт. Иктешыже тудо сылнымут-этнографий тоштер-комплекс маналташ тӱҥалын. Лачак тушто С.Г.Чавайнын бюстшо ончыко пеледышым пыштыме гыч тӱҥале шочмыжлан 130 ий темме лӱмеш пайрем.

Пайремым тоштер-комплексын залыштыже Морко район тоштерын директоржо М.Александрова почо да мутым Марий Эл Кугыжаныш Погын председательын алмаштышыже А.Ивановлан пуыш. Тудо марий сылнымутлан негызым пыштыше Сергей Григорьевич Чавайнын лӱмгечыжым эртарымым поро йӱла семын палемдыш. Погын председательын саламлымашыжым лудмеке, тоштер-комплексын вуйлатышыже О.Петровлан сай пашажлан тауштымашым кучыктыш. Поро тыланымашым каласыш Морко район муниципал образований вуйлатыше С.Иванова, В.М.Васильев лӱмеш МарНИИЯЛИ-н директоржо Е.Кузьмин тоштерлан шымлымаш да краеведений книгалам пӧлеклыш, тыгак тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министрын саламлымашыжым лудын пуыш. Кугыжаныш Погын председательын алмаштышыжын полышкалышыже А.Петров Марий Эл писатель ушем лӱм дене марий сылнымутлан негызым пыштышын кугу надырже да тудын деч тунемме нерген ойлыш, а М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрын директоржо Э.Юзыкайн классикын «Элнет» романже негызеш ямдылыме спектакльыш мияш ӱжӧ. Район администрацийын тӱвыра, спорт да туризм отделжым вуйлатыше Д.Павлова пайремыш толшо чыла калыкым саламлыш.

Чавайн да кызытсе пагыт

Вара «С.Г.Чавайн да кызытсе пагыт» республик сылнымут-краевед конференций тӱҥале. МарНИИЯЛИ-н йылме пӧлкажым вуйлатыше О.Сергеев Сергей Григорьевын Озаҥ туныктышо семинарийыште шинчымашым погымо жапшым Казань оласе архив негызеш шымлен, сандене каласкалымыж гыч шуко уым пален налаш лие. Тудын дене ик жапыште тунемше-влак кокла гыч шагалын огыл – серызе да мер пашаеҥ В.Мухин-Сави, йылмызе да сылнымутчо С.Гаврилов, уста педагог М.Веткин, мер-политик пашаеҥ С.Черняков, журналист да туныктышо А.Кидалашев — кумдан палыме еҥ лийыныт. 1905-1907 ийласе революций пуламыр тунемше-влакын шинчаштым почын, нуно илышым вес семын ончаш тӱҥалыныт, чолгаҥыныт. Лач тунам, икымше курсышто тунеммыж годым, С.Григорьев марий сылнымутлан негызым пыштыше «Ото» почеламутым возен. 1907 ийыште лекташ тӱҥалше «Марла календарь» дене пеҥгыде кылым ыштен. А вес ийынже Озаҥыште «Марий калыкын тошто годсо илышыже» икымше почеламут да ойлымаш сборникым савыктен. Тыге С.Григорьев С.Чавайныш савырнен.

Чавайнурысо сылнымут-этнографий тоштер-комплексын вуйлатышыже О.Петров тӱҥ пашаж дене пырля, ялыш лектын, изи шымлымаш пашамат эртарен шога. Лач ты ялыште илымыж годым Чавайн «Шӱдӧ теҥге олно» пьесым возен, а герой-влакын прототипыштлан Изи Корамас ял гыч вате-марий Крисан Лаюш ден Йыван Анам налын.  Марийжын лӱмжым вашталтен гын, ватыжыным тугак коден. Возымашке логалмыжлан ӱдырамаш писательлан сыренат коштын, шке жапыштыже вурсенат. Но калык ты пьесым йӧратен, сценыштат шуко гана модын ончыктеныт. Тоштер-комплекс вуйлатыше Крисан тукымын пӱрымашыж дене палдарен.

Лӱмгечызе нерген каласкалыше моло выступленият оҥай лийын, поснак – туныктышо-влакын. Вет лачак нуно йоча-влакым писательын илыш корныжо да творчествыж дене палдарат, произведенийлажым лудаш кумылаҥдат. Но тыште книгагудо-влакын суапле пашаштымат палемден кодыде ок лий. Теве Арын книгагудышто С.Чавайнлан посна верым ойыреныт. Тыште «Чавайнын тукымжо улына» йоча-влакын клубышт уло. Тушко тунемше-влак коштыт, почеламутым возат, тӱрлӧ мероприятийым, тидын шотыштак Чавайн лудмашым, эртарат. Моркышто газовик-влак илыме микрорайонысо книгагудо лӱмгечылан аудиокнигам, Октябрьский книгагудо писательын «Памаш» книгаж почеш рушла обзорым ямдыленыт. Шордӱр книгагудо С.Чавайнын произведенийлаштыже ончыкталтше ӱдырамаш образ-влак негызеш «Морко ӱдыр – чевер ӱдыр» видеовыставкым, Конторъял книгагудо писатель нерген кроссвордым келыштареныт. Тидын нерген Морко рӱдӧ книгагудо системын директоржо М.Семёнова каласкалыш. Ик ий ончыч тусо пашаеҥ-влак Морко уремыште акцийым эртареныт. Книгагудо гыч лектын, пазар марте ошкылшыла, 70 утла еҥ деч С.Чавайн нерген йодыштыныт. Куд еҥже гына тудын кӧ улмыж нерген ойлен кертын огыл, а визытше эсогыл почеламутшымат уш дене лудын пуэн. А тений книгагудо системе шке сайтыштыже лӱмгечызылан посна страницым почын да тушко тӱрлӧ кӱлешан материалым чумырен.

С.Г.Чавайн лӱмеш Национальный книгагудат тидлан ончылгоч ямдылалтын, каласыш директорын алмаштышыже Т.Виноградова. Писательын илымыж годым лукмо книгаже-влак  туштак гына аралалт кодыныт, сандене тусо текстым да периодике изданийлаште лекше произведенийлам тӱрыснек электрон папкыш чумырымо. А ӱмаште Чавайнур книгагудыш миен толмышт деч вара октябрьыште шкенышт дене С.Чавайнын сылнымут кабинетшым почыныт. Тудым почмаште Сергей Григорьевичын уныкаже Сергей Юрьевич шкенжын Матвей уныкаж дене лийын. Нунылан тудо пеш келшен. Тушто кодшо курымысо 30-шо ден 40-ше ийласе марий интеллигенцийын илыме да пашам ыштыме обстановкым почын пуымо, С.Чавайным тӱрлӧ шӧрынан мутмастар семын да  тукымвожшым раш ончыктымо. Тиде кабинет уна-влакын ик эн йӧратыме верышкышт савырнен. Тушто экскурсий марлат, рушлат да англичан йылме денат эртаралтеш. Ынде тудо эше виртуальный сынан лийын – книгагудын сайтыштыже С.Чавайнын интернет кабинетшым почмо. Книгагудыштак писательын икымше «Ото» почеламутшым 14 йылме дене лудмым видеош возен налме. Тений у медиапроектлан пижме – тудын «Элнет» романжым рушла да марла лудмо тыгак возалтеш. Тидлан дискым эн ончыч Морко районыш колтымо.

Пеш кӱлешан мутланымашым тарватыш МарНИИЯЛИ-н йылме пӧлкажын шанче пашаеҥже А.Чемышев. Тудын вуйлатымыж почеш кум еҥан группо кугу да суапле инноваций пашалан – марий йылме корпусым ямдылаш – пижын. Марий йылме погым, мут кучылталтмашым (20 миллион наре), кум ий жапыште чумырен шукташ палемдыме. А тиде шагал огыл: марий йылме дене мом возымо (калык ойпогым, муро ден сылнымут произведенийлам, шымлымаш паша ден мутерлам, газет публикаций ден тунемме пособийлам, калык кочкыш рецепт ден справке материаллам), чыла иктеш электрон мутпогыш чумыраш. Тудын дене чылан чарак деч посна пайдаланен кертшаш улыт. Но тыште ик чарак уло, авторын праваже манмет: тудын колымыжлан 70 ий эртымеке веле (эше шукерте огыл 50 ий лийын) произведенийлаже калык поянлыкыш кая – тудым шонымо семын иктеш чумырен вераҥдаш, кучылташ лиеш. 282 марий писатель гыч латиктыже гына тыгай радамыш логалын: М.Шкетан, Г.Микай, Ш.Булат… 1937-1938 ийлаште кӧ репрессийыш логалын, нунын колымо кечышт гыч огыл, а реабилитироватлыме пагыт гыч гына 70 ийым шотлат. А тыгай пагытше 1956 ий гыч тӱҥалын гын, С.Чавайнын произведенийлаже 2026 ий гыч гына калык поянлыкыш савырнат. «Тугеже тудын возымыжым ты электрон мутпогыш кызыт пуртена гын, законым пудыртымо гай лиеш. Но ме тудым калык коклаште шаркалымылан оксам огына йод, тышеч парышым огына нал, сандене тидын дене закон ок пудырталт, шонем», — мучашлыш А.Чемышев. Да молат тудын дене келшыде ышт керт. Сай шарнымашым кодыш тиде конференций.

«Кузе тургыжланеда, кузе чонда йўла…»

А ты жапыштак С.Чавайнын тоштер-пӧртыштыжє да тоштер-комплексын залыштыже, кок вере, иктыштыже изирак (7-12 ияш), весыштыже кугурак (12-16 ияш) икшыве-влак коклаште Чавайн лудмаш эртыш. Чаманен каласаш логалеш, конференцийлан кєра мылам тушто лияш ыш перне. Но лудмашым иктешлыме годым кугурак-влакын тӱшкаштым аклыше жюри член, М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрын актрисыже С.Строганован аклен ойлымыжо чонышкак логале:

— Моткочак ласка, кунам колат яндарын ойлымо марий шомакым – прозым ма, почеламутым. Литератур йылмым кучылтыда манын, Морко кундем кугешнен кертеш. Садланак колышт шинчаш, тендам ончаш, кузе тургыжланеда, кузе чонда йӱла, кузе кокланже киддат чытырналтен колта, пеш оҥай ыле. Тиде эн шерге. Тиде мо нерген ойла? Те илыше улыда, компьютер гае огыл, а илыше чон да шинча дене… Таче Чавайнын возымыжым йоҥгалтарышда. Моткоч кугу тау, аралыза, аклыза чыла тидым! Ӱшанен кодмо шуэш: мемнан марий йылмына нигунамат огеш йом. Да туныктышыда-влаклан, тендам тыршен ямдылымыштлан, кугу тау!

Тыге аклыме деч вара жюри член-влакын кидышт гыч дипломым налаш, мутат уке, йоча-влаклан кугу пиал ыле.

Изирак-влак коклаште поэзийым лудмаште

икымше верым Эҥерсола школ гыч Ксения Григорьева,

кокымшым Морко 1-ше школ гыч Изольда Яковлева,

кумшым Морко 6-шо школ гыч Никита Мамаев,

прозым лудмаште

икымше верым Эҥерсола школ гыч Анастасия Николаева,

кокымшым Морко 1-ше школ гыч Кристина Сергеева,

кумшым Арын школ гыч Екатерина Николаева нальыч.

Кугурак-влак коклаште поэзийым лудмаште

икымше верыш Унчо школ гыч Дарья Оразаева,

кокымшыш Шордӱр школ гыч Илона Александрова,

кумшыш Зеленогорский школ гыч Ирина Мартьянова,

прозым лудмаште

икымше верыш Морко 2-шо школ гыч Анастасия Михайлова,

кокымшыш Нурӱмбал школ гыч Руслан Самигуллин,

кумшыш Нуж-Ключ школ гыч Дарья Веденеева лектыч.

А «Марий Эл» газетын призшым, книга пӧлекым, поэзийым лудмаште икымше верым налше-влаклан, Ксения Григорьева ден Дарья Оразаевалан, кучыктышым, вет нуно ынде икмыняр лудмаш почела ончылно каят. Тыгак лудмашке ушнышо-влаклан марий театрын артистше-влак Е.Сергеев, Г.Иванова да С.Строганова, Кокласола гыч «Шуматкече» ансамбльын шоктышыжо да солистше-влак В.Петров ден Р.Никифоров муро пӧлекым ыштышт.

Уна-влак велым тыгай аклыме ой да муро пӧлек деч вара кумыл нӧлталтдежат ок керт. Но морко-влак лудмаште, поснак прозым йоҥгалтарымаште, экшыкымат ужде ышт кодо. Иктешлыме деч вара жюри член, Морко калык театрын да йоча образцовый театрын вуйлатышышт А.Якушева мылам тыгерак каласыш:

— Прозым лудмо шотышто йоча-влак дене эше пашам кугун ыштыман. Вет прозын содержанийжым ужын моштыман. Мыскарам ма лудат, пӱртӱс нерген ма… Пӱртӱсын илышыжым, шӱмжым шижын, уло чон дене лудман. Шинчам тышке-тушко кышкылтын, моторын кояш тӧчымӧ огеш кӱл. Театрын азбукыжо манмым, чыла тиде правилым йоча кеч изиш пала гын, туныктен шогена гын, тунам прозым лудмаш чынжымак ик тошкалтышлан кӱза ыле. Йоча-шамычын марий йылмышт эше пеш виянжак огыл. Тыгай конкурсыш сайракше погына, а молышт школлаште шукын рушла кутыраш тӱҥалыныт. Сандене марий йылме верч чот толашыман. Марий йылмына йомеш гын, калыкнат пыта.  Тидын нерген Чавайнат ойлен. А мый манам: йоча-шамыч драмкружокыш коштын гына прозым сайын лудаш тунем кертыт. Тушто нуно мом лудмыштым, ойлымыштым шижаш тунемыт.

Пеш сай ой. Тидым туныктышо-влак ушыш пыштат гын, тунемшышт кугурак кӱкшытыш шуын кертыт. А йылмынан яндарлыкше туныктышо-влакын тыршымыштым веле огыл, ача-ава-влакын йочам шочмо йылмылан шӱмаҥдымыштымат онча. Сандене нунат тыгай пайрем деч ӧрдыжеш кодшаш огытыл. Икмынярыштым тыштат ужаш логале. Адакше нуно шкештат С.Чавайнын произведенийлажым йӧратен да вургыж лудыныт докан. Да тиде сылнымут пайремат чоныштым тарватыде ыш кодо, векат.

Айдеме, усталык, саман

Кокымшо кечын тиде пайремым Йошкар-Олаште В.М.Васильев лўмеш МарНИИЯЛИ-ште да С.Г.Чавайн лўмеш Национальный книгагудышто «Сергей Чавайн. Айдеме. Усталык. Саман» Россий шанче-практике конференций шуйыш. Тудым почмо годым шанче-шымлыше институтын директоржо Е.Кузьмин классикнан лӱмгечыж вашеш пеш писын «Марийская словесность в контексте развития культур Урало-Поволжья» сборникым савыктен лукмо нерген ушештарыш. Тушко С.Чавайнлан, О.Ипайлан, Н.Мухинлан да Н.Лекайнлан пӧлеклалтше ныл конференцийын материалжым чумырымо. Тидыже краевед, шанче пашаеҥ, туныктышо да марий чонан чыла еҥлан сай пӧлек лиеш, мане да ешарыш:

— Тачысе конференцийыште кугу паша вуча – республикысе вич район, Российысе шым регион да кок вес эл (Казахстан ден Финляндий) гыч 68 йодмаш пурен. У технологий вияҥме курымышто ӧрдыж гыч пурышо шуко докладше видео йӧн дене темлалтеш. Чыла тиде национальный книгагудышто лиеш. Каласаш кӱлеш, Чавайнын творчествыже да илыш корныжо пел курым утла шымлалтыт. Но кажне ийын тудын творчествыж шотыштат, илыш корныж нергенат у деч у материал лектеш. Тиде теме ончыкыланат нимучашдыме.

Чавайнурышто тӱҥалмым шуен, тыштат ик саламлымашым веле огыл йоҥгалтарышт: Марий Эл Кугыжаныш Погын председательын алмаштышыже А.Иванов — погын председательыным, Марий Эл Правительстве председательын секретариатшым вуйлатыше Э.Чемышев — правительстве председательыным, Марий Эл тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже Г.Ширяева – министрыным, С.Чавайн лӱмеш Национальный книгагудо директорын алмаштышыже Т.Виноградова —  директорыным. Нуно шке лӱмышт денат С.Чавайным кӱкшын аклен ойлышт. Вара лӱмын увертарыме делегаций С.Чавайнын бульварысе памятникше воктеке пеледышым пышташ кайыш. Тушто лӱмгечызынан уныкажат, конференцийыш пагален ӱжмӧ Сергей Юрьевич Чавайнат, ыле.

А ты жапыште пленарный мутланымаш тӱҥале. МарНИИЯЛИ-н вӱдышӧ шанче пашаеҥже Н.Федосеева «Сергей Чавайн: марий сылнымутын тӱҥалтышыже» темылан докладым ыштыш. Чуваш Республик гыч шымлызе С.Александров чуваш сылнымутын классикше К.Иванов ден марий сылнымутын классикше С.Чавайнын произведенийлаштышт ваштарешла шогышо «шкенан» да «йот» архетиплам лончылен ончыктыш. Марий Эл Кугыжаныш архивын документлам кучылтмо да савыктыме пӧлкажын вӱдышӧ специалистше Н.Петрова архивыште лӱмлӧ писательын илышыже да творчествыж нерген улшо документла дене палдарыш.

Кечывал деч вара мутланымаш секций еда шуйныш. «Сергей Чавайнын творчествыже – тӱвыра ден туныктымо пашаште» секцийыште «Морко мланде» газетын тӱҥ редакторжо А.Титовын выступленийже оҥай да ӱчашымашан ыле. Тудо Сергей Григорьевын Озаҥ туныктышо семинарийыште тунемме жапшым, поснак «Ото» почеламутшым, утыжым политизироватлыме дене ок келше. Мӧҥгешла, «тымык» манын возымо да чоным яндарештыме дене кылда. Вара гына, латвич ий гыч, автор отышто марийын кумалмыж нерген икмыняр корным пуртен. Кумалмыже шукталтеш, да марий калык, иктеш ушнен, ласкан илаш тӱҥалеш манын, ӱшан дене мучашлен. А эше куд ий гыч «кумалше марийым» «куралше» дене алмаштен, «кумалмыже» манмым – «шонымыж» дене. Сандене ты почеламутлан тӱрлӧ символым але аллегорий образым тушкаш тӧчымӧ дене ок келше. С.Чавайнын Арал теҥыз деке кӱртньыгорно училищыш туныкташ кайымыжымат шукышт кугыжан кучемын  шыгыремдылмыже, полицийын шолып эскерымыже да кугыжан армийыште служитлыме деч шылмыж дене умылтарат. Ты йодышымат тудо утларак кумдан ончалеш, чон паша денат кылда да шылын куржмо огыл, а ончылгоч шонен  ыштыме ошкыл семын акла.

«Сергей Чавайнын произведенийлажын сылнылык ойыртемышт» секцийыште Марий кугыжаныш университетын туныктышо шанче  пашаеҥышт ден студентыштын шымлыме пашаштлан кугу вер ойыралтын ыле. «Калык-влакын сылнымутышт» секцийыште Карел, Чуваш, Удмурт, Коми, Мордва республикла да Финляндий гыч шымлызе-влак тӱҥ шотышто шке сылнымутышт дене кылдалтше йодышлам нєлталыныт. «Айдеме да саман» секцийыште историй, архив да тоштер дене кылдалтше темылам тарватыме. «Фольклор, религий, тӱвыра» секцийыште калык йӱла ойыртемым почын ончыктышо выступлений шагал огыл ыле.

С.Чавайнын 130 ияш лӱмгечыжлан ончыч республик, вара Россий кӱкшытыштє тыгай кумда мутланымашым тарватымаш, мутат уке, пайдале да кӱлешан. Тудо классикнам мыняр-гынат у шинча дене ончалаш, тачысе кӱкшыт гыч аклаш таратыш. А кумшо кечын М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрыште классикнан шочмо Морко районжын кечыжым нӧлтшӧ кумылын эртарыме да «Элнет» романже негызеш чаплын ямдылыме спектакльым театрын пеш чаплын модын ончыктымыжо ты кугу лӱмгече пайремын эн кугу кӱкшытшӧ лие.

 

Юрий Исаков.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий