Иктышт, оксам ыштен налаш манын, тора ма лишыл, но садак вес кундемлашке пашам кычал каят. А весышт, шканышт гына ӱшанен, шочмо ялыштыштак у пашам тӱҥалыт.
У Торъял районысо Сергейсола ялыште илыше Руслан Секретарев лач тыгак ыштен. 2010 ийыште тудо кресаньык-фермер озанлыкым почын. Тылеч ончыч тыште лийше «Онар» колхозышто пожарный машина дене ыштен. А вара ятыр моло пӧръеҥ семынак Москвашке кошташ тӱҥалын.
— Тушто чоҥымо пашам шукташ мый индеш ий кудалыштынам. Ик мотор кечын тиде тунар чот шерем темымыла чучо, да «тетла омак кай» манын, коштмым чарнышым, — кызытат чон коржынак палемдыш Руслан. Вара мутшым шуйыш: — Чыным ойлаш гын, фермер семын пашам нимогай кугу план деч посна, чокым манме гай, тӱҥалынам. Икана колхозышко президент отряд гыч комбайн-шамыч толыныт ыле. Нунын дене ик суткаште мыняр погымышт, тидлан оксам мыняр налмышт нерген мутланышым. Чылажымат шотлен луктым да комбайным налаш шонымашем лекте. Тылеч ончыч ачам, Сергей Александрович Секретарев, фермер лийын, да тудын деч 15 гектар мланде ден ик трактор кодыныт. Тидын дене пайдаланен, 8 ий ончыч пасушко пырчым ӱдышна. Да тыгак эркын дене мланде пашам ворандараш тӱҥална.
Но тиде гына фермер озанлык вуйлатышылан шагалла чучын. Воктенысе ял гыч рвезе шӧрым пога да Советскийыш шупшыкта улмаш. Тудын денат икана Руслан мутланен, да ты пашам тӱҥалаш кумылжо лектын. Икмыняр жап гыч тудо фермер семын кум ушкалым налын, вара – визытым. Тачысе кечылан 70 вуй уло. 2013 ийыште тиде озанлыклан грант оксам пуэныт. Тиде шийвундо дене «Первый май» колхоз гыч вигак 50 тӱжӧ тунам налыныт. Тылеч вара нунат шӧрым погаш тӱҥалыныт.
— Тиде сомылым вич ий шуктенна. Но ялысе шӧрым погымылан налог орган дене умылыдымаш лектын. Эсогыл суд марте шумо. Налме-ужалыме пашам шуктеда, тугеже НДС-ым тӱлыза, маныныт. Икмыняр судым сеҥенна. Но ынде вес вере апелляционный вуйшиймашым пуэныт. Туштат сеҥена манын ӱшанем, — чынжымак, кугу ӱшан дене палемдыш фермер.
Ойлымыж почеш, ончычшо погымо шӧрым «Первый май» колхозыш сдатленыт. Но вара тыгай условий шындалтын: шӧрым обязательно перерабатыватлыше предприятийыш сдатлыман. Уке гын субсидийым огыт пу. Тыге нуныланат тыгайым кычалаш логалын.
— Шернур район – пошкудо кундем, сандене тусо сыр заводыш сдатлаш гын, моткоч сай ыле, вет кудалышташ тора огыл. Но тудо кугурак колхоз ден организаций-влак дене веле пашам ышта, мемнан гай деч огеш нал. Тиде амал дене Марий Турекыш шупшыкташ тӱҥалаш логале. Ынде кок ий наре намиен сдатлена. Кызыт ушкал-шамыч запускыш каят да кечыште 600 литр наре веле лӱштена. Тымарте тонн утларак лийын, — рашемдыш вуйлатыше.
Озанлыкын фермыштыже кум доярке пашам ышта. Нуно воктенысе да шке ял гыч улыт. Пӧръеҥын пелашыжат полша да тыштак тырша. Кӱлеш годым ӱдырамаш подменный семын доярке-влакым кандара. А такшым гын презым онча. Але марте ушкалашым шканышт коденыт, а ӱшкыжашым еҥ-влаклан йодмышт почеш ужаленыт. Тений гыч шкешт ӧрдыктараш тӱҥалаш ойым пидыныт.
— Ферме – пӱтынек пелашем ӱмбалне. Ветеринар специальностьшо уке гынат, ынде тунем шуын да чылажымат шке ышта. Эсогыл водитель сомылымат шукта: доярке-шамычым шкенан машина дене эрдене да кастене тудак мӧҥгышкышт налаш мия да намиен кода, — каласыш пӧръеҥ.
Фермер озанлык вуйлатыше мемнам базышкыже намиен коштыктыш. Тушто радам дене шогаш ситыше техникым ужын, чыным ойлаш гын, чонемланак сайын чучо. Содыки кунам кеч-можат шкендын уло, пашам ышташ, мом ойлаш, куштылгырак. Нигӧм сӧрвалышаш уке. А Русланын у огыл гынат, садак кок «Нива» комбайнже, икмыняр «Беларус» ден гусеничный тракторжо, «Газ-53» кум машинаже, легковой автомобильже-влак улыт.
— Эше икмынярже таче пасушто пашам ыштат, вес вере шогат, — палемдыш вуйлатыше.
Вольыкым налме корма дене пукшаш огыл манын, улшо 500 наре гектар мландыштыже шожым, шӱльым, шыдаҥым ӱден, поген налыныт. Пырче кугу складыште орален оптымо кия. Тудыжым огыт ужале. Чыла шканышт кучылтыт.
Мийымына годым саде кугу складыште ик пӧръеҥ лачак дробилкым тӧрлата ыле. А озанлык вуйлатыше утыжым шуко пашаеҥым огеш тарле. Мутлан, уржа-сорла пагытлан 2-3 еҥым веле полшаш йодеш. Руслан шкежат, вуйлатыше улам манын, тидым я тудым ышташ кӱштымашым гына пуэден огеш кошт, а тыглай пашаеҥ семынак тырша. Мутлан, тений кеҥеж гоч шкеже да эше ик пӧръеҥ веле пашам ыштеныт. Коктынак пырчым поген налыныт, шудым ямдылен шуктеныт.
Секретаревмытын фермер озанлыкыштышт уло ешге тыршат. Тыште чыланат кажне кечынак пашам огыт ыште гынат, кӱлеш годым чотак полшат. Мутлан, кугурак Наташа ӱдырышт товаровед лияш ямдылалтеш. Но кеҥежым Марий Турекыш шумеш шӧрым эре тудак шупшыктен. Тевыс могай чолга полышкалыше ӱдыр кушкеш.
Кресаньык-фермер озанлыклан гына ӱшанен илаш огыл манын, Секретаревмыт моло йӧн денат оксам ыштен налаш тыршат. Мутлан, шке мӧҥгыштышт ава сӧснам ашнен, игым ыштыктен, ужалат. Налше-шамычше шке ялыштат, воктеныштат улыт. Мыняржым кочкаш, пашаеҥышт-шамычым пукшаш ашнат. Мыняржым шылым ыштенат ужалат.
Чеверласаш тӱҥалме годым пӧръеҥ тыге палемдыш:
— Вес пашажым ынде ыштенат ом мошто дыр. Да весыжым тетла тӱҥалмат огеш шу. Сандене ончыкыжым ушкалым эшеат ешараш шонымаш уло. Шӧр ак шулдо гынат, парышыже садак мыняр-гынат погына. Уке гын тиде пашам иктат огеш ыште ыле. Меат огына тӱҥал ыле. Лишыл жапыште шӧрым Йошкар-Оласе перерабатыватлыше предприятийыш шупшыкташ тӱҥалнена.
Шонет гын, ялыште илаш да пашам ышташ, оксам ыштен налаш лиеш. Кеч кок ушкалым ашнет гынат, парыш лиеш.
Тӱҥалме пашаже пӧръеҥын чонжылан келшак, коеш. Уке гын, шинчымашым утларак ешараш манын, ынде 18 ияш огыл улмыжым ончыде, вузыш тунемаш пура ыле мо? А Руслан тений Марий кугыжаныш университетын магистратурыжым пытараш да «агроном» специальностьым налаш ямдылалтеш.
Любовь Камалетдинова.
М.Скобелевын фотожо.
