Марий Турек районысо Сардаял кундемыште пытартыш жапыште тӱрлӧ кугу мероприятийым эртарат. Мутлан, шукерте огыл самырык-влакын Россий кӱкшытан форумышт лач тушто, рашрак каласаш гын, верысе школ кумдыкышто, гӱжлыш. Ик тӱҥ организаторжат тысе туныктымо учрежденияк лийын. Школ шке семынжат ятыр кӱлешан пашам эртара. Тиде да моло нерген Сардаял школ директор Полина Владимировна Сорокина дене мутланышна. Адакшым тудым вуйлаташ тӱҥалмыжлан тений 15 августышто лу ият темын.
— Полина Владимировна, тиде школыш тунемаш коштмыда годым итаж-кунам те тудым вуйлаташ тӱҥалыда манын шоненда мо? Очыни, уке? Сандене палыме шуэш ыле: директор лияш темлымым кугу чаплан шотленда да вигак кӧненда але тореш лийнеда улмаш?
— Тиде школыш тунемаш коштмем годым, чынжымак, иктаж-кунам тудым мый вуйлаташ тӱҥалам манын, шоналтенат омыл. Да школ деч вара Марий кугыжаныш университетым тунем пытарымекат тыге шонаш амал лийын огыл. Молан манаш гын, тыште эсогыл туныктышылан вигак вер лийын огылат. Тиде амал дене «Знамя» райгазетыште кусарышылан ыштенам. Кокымшо ӱдырем дене декретыште улмем годым пелашемым «Сардаяльский» совхозыш пашаш ӱжмекышт веле Марий Турек поселко гыч шочмо ялыш илаш куснышна.
Вараже содыки ты школышто туныкташ тӱҥалмекем, тунамсе вуйлатыше Лепестиния Сергеевна Федорова, а тудо 17 ий директор лийын, ойла ыле: «Тый резервыште улат. Пашамым ончалынрак шого». Жап толын шумеке, шкеже чонемже дене директорлан ынем шогал ыле. Молан манаш гын, школлан окса шагал ойыралтмым паленам. Адакшым оралте тоштемаш тӱҥалше лийын. Санденак ондаксе директорын чыла тиде нелылыкым кузе сеҥаш тыршымыжым ужынам да тореш лияш шоненам. Вараже кӧнаш логале.
— У вуйлатыше семын школ илышыш могай вашталтышым пуртенда?
— Тунам санэпидемстанций нормым шуктымым чот пеҥгыдын йодаш тӱҥалын ыле. А мемнан школ кӧргыштӧ ны шокшо вӱд, ны туалет лийын огытыл. Санденак тунамсе жапым шарналтем да кызытат шыргыжал палемдем: вуйлатыше семын пашам эн ончычак школышто у туалетым ыштыктыме гыч тӱҥалынам. Тунамак шокшо вӱдымат пуртенна. Весе. Ме марий радиом колыштын, марий телевиденийым ончен огына керт. Тидым шотыш налын, шочмо марий йылмынам арален кодышаш верч коллективна дене утларак тыршаш ойым пидна да школышко палыме, лӱмлӧ марий еҥ-влакым вашлиймашыш ӱжаш тӱҥална. Ме вет тыште шке диалектна дене мутланена. А нунын толмо дене кеч ӱдыр-рвезе-шамыч яндар марий йылме дене мутланымым колыт, шочмо йылмыштлан чотрак шӱмаҥыт, шоненна. Тыгак школышто район ден республик кӱкшытан тӱрлӧ сынан шуко семинарым эртараш тӱҥалынна. Шке йӱла нерген пошкудо татар калыкланат каласкалена. Тидлан Татарстан Республикысе школла гычат туныктышо-шамычым ӱжына.
— Ӱдыр-шамыч утларакше аван корныж дене каяш йӧратат. Тендан ты шотышто кузе?
— Людмила ден Ксения коктынат ешан улыт. Кугуракше Йошкар-Олаште бухгалтерлан пашам ышта. Изиракше Сардаялышкак марлан лектын да але марте йочасадыште воспитательлан ыштен. Тений гыч туштат кодын, тыгак школышто туныкташ тӱҥалын.
— Школышто тӱрлӧ еш гыч тӱрлӧ йоча-шамыч тунемыт. Нунын коклаште уда койыш-шоктышан, неблагополучный манме ешла гыч улыт мо?
— Улыт. Але марте кок еш гыч лийыныт. Кок ешыштыжат ава-влак коклан- аракам йӱаш тӱҥалыт ыле. А вет иктыштыже ныл эрге кушкыт. Нунын аваштын йӱшӧ улмыж годым мый шкежат, туныктышо-шамычат нунын деке кунамже кажне кечынак, кунамже арнялан 3-4 гана миен толына ыле. Кочкыныт, темше улыт, мӧҥгыштышт мо ышталтеш – онченна, тергенна. Кӱлмӧ годым кочкышымат намиен, пукшен коденна. Пошкудышт-шамычат чот полшеныт. Кунамже пукшен коденыт, кунамже шкешт деке наҥгаеныт. Йӧра, кугуракше, Гриша, шольыжо-шамычым моштымыж семын ончаш тыршен. 9-ше класс деч вара тений тудо Марий Турекысе училищыш тунемаш пурен. Ачаштат, поснак Гриша ден Мишан, икшывыже-влак верч тургыжланен да вес кундем гыч толмыж еда нунылан тӱрлӧ семын полшаш тыршен.
Тений Миша 6-шо классыш, Саша 2-шо классыш толшаш улыт, а Богдан 4 ияш веле да садикыш кайышаш ыле. Но кеҥежым аваштым аракам йӱмӧ деч эмлалташ пел ийлан вес вере колтеныт. Тиде амал дене нине кум рвезе-шамычым Моркыш неле илыш ситуацийыште улшо йоча-влак семын соцаильно-реабилитационый рӱдерыш наҥгаеныт. Декабрьыште авашт эмлалт толшаш. Тетла йӱаш огеш тӱҥал гын, икшывыштым мӧҥгеш кондат.
Кызыт эше икте уло. Тиде ешыштат сӱрет тыгайракак – аваже йӱаш йӧрата. Санденак нине йоча-шамычым ме шке коклаштына «туныктышо-шамычын икшывышт» манына. Ме нуным урок деч вара кодена да мӧҥгысӧ пашаштым тыштак ыштыктена, лудыктена ыле. Икымше уроклан иктажше толын шуын огытыл гын, паленна: аваже йӱын да йочажым помыжалтарен огыл. Тыгай годым шке миен налынна. Нине йоча-шамыч верч чон коржеш, санденак кертмына семын чыланат полшаш тыршена.
— Полина Владимировна, те эше амалкалче еш улыда – шке кевытдам почында. Тыгай шонымаш кузе шочын?
— Туге. 2004 ийыште почынна. Тидын марте марием кужу жап йӱдвелыш пашам ышташ коштын. Но пытартыш жапыште тазалыкше начаремаш тӱҥалын ыле. Тудлан ялыштак могай пашам муаш лийме нерген шонаш тӱҥална да шке пашам почаш мутланен келшышна. Тыге ялыштына улшо тошто кевытын яра шинчыше пу оралтыжым нална. Идалык гыч Сергей Мосунов шке кевыт оралтыжым ужалыш. Кызытат туштак верланена. Но шке пашам тӱҥалаш кугу кредитлан эҥерташ логалын. Машинам налашат тиде йӧнымак кучылтынна. Тудо пагытыштак ӱдырна-шамыч тунемыныт. Сандене тунам чотак тыршаш, чыла вере шуаш логалын. Оксам ситараш манын, вольыкым шуко ашненна. Пытартыш жапыште ушкалым ончымым чарненна ыле. Кызыт уэш налнена. Содыки вич уныкана уло. Тений кеҥеж мучко нуно чыланат мемнан денак илышт.
— Кевытым почмыланда ик ганат ӧкынен огыдал? Вет сатумат эреак конден шогыман, документ пашажат ятыр, тергашат кушеч гына огыт тол.
— Чыным ойлаш гын, шӱдӧ пачаш ӧкынымӧ. Ялыштына мемнан семынак калыклан кочкыш йӧрварым, озанлык сатум, вургемым темлыше кевыт кумыт уло. Тиде – изи огыл конкуренций. Адакшым налогым шагал огыл тӱлыман. Электроэнергийлан шукак погына, молан манаш гын предприниматель-влаклан тудо вес ак дене, кок пачашлан шергыракын, палемдалтеш. Продавецланат тӱлыман. Йӧра кеч сатулан кошташ корно торажак огыл – пошкудо республикысе Балтачи марте 25 меҥге веле лиеш. Ме утларакшым тушеч кондаш тыршена.
Еҥ-влак йодыныт да эше Мамсинерыште кевытнам почынна. Туштыжо лу утла суртышто веле илат гынат, кумылыштым шуктенна.
— Икымшыжым почмыланат ӧкынеда гын, кокымшыжым тугеже молан почында?
— Кызытше ӧкынымым чарненна (шыргыжеш – авт.), вет кевытет мыняр шукырак, парыш тунар шукырак. Тыге, ончычсо дене таҥастарымаште, мемнанат пайда утларак палдырна. Санденак пытарыш жапыште сату ассортиментым пойдараш шонымашна уло. Документ почеш кевыт оза марием гынат, пашажым еш дене ыштена. Мутлан, бухгатер пашам пӱтынек ӱдырна шукта.
— Пелаш дене Те моткочак кужу жап пырля келшен иледа. Ала каласеда ыле: пиалан еш илышдан секретше могай?
— Марием дене ушнымыланна ынде 33 ият шуын. Ала-могай посна кугу секретше уке. Мыйын шонымаште, ӱдырамаш пӧръеҥ деч тале улшыла шкенжым кучышаш огыл. Мый гын школышто веле пеҥгыдын йодшо директор улам. А ешыште – пушкыдо кумылан тыглай пелаш, ава, кова. Ӱдырамаш ӱдырамашак кодшаш да тудо поро ава, ӱшанле пелаш, уныка-шамычлан сай эҥертыш лийшаш, шонем.
Любовь Камалетдинова мутланен.
