МАРИЙ ТӰНЯ

Шарнымаш кече: Тихон Ефремовын лӱмжӧ Российыштат чаплана

Лӱмлӧ марий просветитель Тихон Ефремовын шочмыжлан 150 ий темме вашеш В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым научно-шымлыше марий институт «Калык йӱла да кызытсе жап» шанче-практик конференцийым эртарен.

Конференций регион-влак кӱкшытыштӧ эртаралтын, молан манаш гын докладым ышташ шонышо-влак деч 60 наре йодмаш пурен. Нуно Российын индеш регионжо гыч лийыныт: Моско, Казань, Чебоксар, Петрозаводск олала, Моско, Нижегородский, Тюмень областьла гычат шанчыеҥ-влак толыныт. Морко район Унчо кундемыште шочын-кушшо марий рвезе ӱмыржын кужу ужашыжым марий калыкыште шинчымашым шарыме пашалан пуэн. 28 ий тудо священниклан ыштен. Казанский учительский семинарий деч вара Рӱдо черемис школым вуйлатен. Тунамсе газет ден журналлаш чолган возен. Шке публикацийже йымак Т.Уньжинский, Унчо Епрем, Ирысе, Йырсе, Колышт Шогышо, Умылышо, Ефремовский, Ош Мари, Кожламари, Туссо, Фин лӱм-влакым шынден. 

Кеч 1919 ийыште тудо священникын санже деч кораҥын. Коммунист партий радамыш пурен. Но священник лиймыжлан кӧрак илыш корныжо шуко тӧрсыраныш савырнен, чылажак шонымыжо семын лийын огыл. Краснококшайск педтехникумышто ыштен, областьысе исполнительный комитетын архив пӧлкажым вуйлатен, «Йошкар кече» газетын журналистшат лийын. Тихон Ефремов «Кынелза, шогалза!» — «Марий калыкым волгыдыш ÿжмö мурым» возен. Тудым 1918 ийыште Казанский губернский марий пӧлкан коллегийжын заседанийыштыже марий калыкын гимнже семын увертареныт.

1921-22 ийлаште шужен илыме дене кучедалше комиссийыште ыштен. Ты шотышто тудын тунам лукмо брошюржо кызытсе жапланат келшен толеш, палемдат историк-влак. Тудо тӱрлӧ сферыште шке мастарлыкшым ончыктен. Талантан поэт, прозаик, журналист, сай музыкант, музыковед да фольклорист семын кышам коден. И.С.Ключников-Палантайын илыш гыч кайымекыже, лач тудлан чапланыше хорым вуйлаташ ӱшаненыт. Тихон марий калыкнан илышыжым да психологийжым сайын пален, сандене Марий кундем нерген «Марий Кужер» фильмым возымо годым тудлан консультантат лияш темленыт.

1930 ийыште Марий научно-шымлыше институт дене кылым кучен, фольклор материалым шуко поген. Тудын лӱмжӧ тудо пагытысе моло лӱмлӧ марий  еҥ-влак дене тӧр шога. Но совет власть тудымат чаманен огыл, санденак ик паша вер гыч весыш куснылашыже логалын. 1926 ийыште Ефремовым  партий радам гычат луктыт. 1928 ийыште паша, сайлыме права деч посна кодат.  А 1938 ий 2 октябрьыште марий буржуазно-националист организацийыште шога манын титаклат да арестоватлат, лӱен пуштыт. Тойымо верже тачат раш огыл. 1956 ийыште гына тудым реабилитироватлат.

 Т.Е.Ефремовын илыш да творческий корныж нерген пленарный погынымаште йоҥгалтше доклад-влак гоч пален нална. Тудын почеламутшо-влакым Морко район Унчо школ гыч толшо тунемше-влак йоҥгалтарышт. Пленарный погынымашым почмаште Марий Эл Правительстве Председательын икымше алмаштышыже М.Васютин, тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министр К.Иванов, Марий кугыжаныш университетын Национальный тӱвыра да тӱвыра кокласе коммуникаций институтын директоржо Р.Чузаев лийыныт. Ныл доклад йоҥгалтмеке, конференций шке пашажым куд секцийыште шуен. Тушто Т.Ефремовын марий культурышто да историйыште верже, краеведений да фольлор, у религиозный толкын, конфессий-влак кокласе кыл нерген йодыш-влакым тарватеныт.

Вес кечынже марий сотемдарычылан пӧлеклалтше мероприятий-влак тудын шочмо Унчо кундемыштыже эртеныт.

С.Носова. 

Конференцийын кокымшо ужашыже 12 майыште Тихон Ефремовын шочмо  кундемыштыже эртыш. 

Верысе книгагудо воктек кечывал лишан изижге-кугужге погынаш тӱҥальыч, вет лач тиде верыште лӱмлӧ еҥын бюстшо шога.  Унчо калык шке кундемжын шочшыжым, марий калыкым волгыдо илышыш лукташ тыршыше еҥжым пагала да тудын дене кугешна.

Йошкар-Ола гыч мийыше уна-влакым марий тӱран, ош тувырым чийыше-влак гармонь почеш сылне мурым йоҥгалтарен, пушланыше мелна, шоҥешталше пура  дене вашлийыч.

Пайремым почмаште Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже Михаил Матвеев, Морко район администраций вуйлатыше Александр Иванов, В.Васильев лӱмеш Йылмым, литературым да историйым шымлыше марий институт вуйлатыше Евгений Кузьмин да Унчо ял шотан илем администраций вуйлатыше Иван Евсеев Тихон Ефремовым да тудын ыштен кодымо пашажым порын шарналтышт. 

— Ме, марий калык, моткоч шкешотан калык улына. Шкенан йӱланам, тӱвыранам арален коденна, мемнан шке патырна-влак улыт. Нуным ме йомак, легенде, муро да моло гоч шарнена. Марий калыклан шуко пашам ыштыше талешкына-влакым огына мондо, лӱмешышт тӱрлӧ пайремым эртарена, — палемдыш Михаил Иванович. — Унчо кундемын ик талешкыже — Тихон Ефремович Ефремов. Шке жапшытыже чумыр марий калыклан кугу, кӱлешан пашам ыштен коден, садлан тудын лӱмеш пайремым кажне ийын эртараш лиеш.

Варажым М.Матвеев марий калыкын кумдан палыме сотемдарчыже Тихон Ефремовын шочмыжлан 150 ий темме вашеш эртыше «Калык йӱла да кызытсе жап» регион кокласе шанче-практике конференцийым ямдылымылан да эртарымылан Марий Эл Республикын тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министржын Таумутшым Унчо ял шотан илем администраций вуйлатыше Иван Евсеевлан, верысе школ вуйлатыше Сергей Григорьевлан, школышто марий йылмым да литературым, ИКН-ым туныктышо Римма Петровалан, культурологий доктор, филологий науко кандидат Галина Макаровалан кучыктыш. 

— Унчо марий калыкын рӱдӧ илемжылан шотлалтеш. Сандене самырык тукым ончыкыжымат шке кундемжым чапландарышаш да чолгалыкым ончыктышаш, — ойла Евгений Петрович. — Тихон Ефремовым ме Морко районышто, Унчо кундемыште сайын палена, тудын лӱмжӧ шӧртньӧ буква дене возалтын. Но але марте тудым пӱтынь республике да Россий кумдыкышто историй, сылнымутчо-влак веле палат ыле. Тиддеч вара тудо – Российыштат палыме марий талешке.

Тихон Ефремовым порын шарнен, тудын бюстшо деке школышто тунемше ӱдыр-рвезе-шамыч, пайремыш чумыргышо родо-тукымжо, уна-влак пеледышым пыштышт.

— Школышто сайын тунемаш да мер пашаштат чолгалыкым ончыкташ тек мыланна йӧным ыштен шога, — ойлат икшыве-влак.  

Тихон Ефремов ятыр почеламутым, ойлымашым, очеркым, мурым, музык ден калык йӱла нерген статьям возен, калыкын илышыжым шымлаш яллашке лектын коштын. Мутлан, 1918 ийыште возымо «Марий калыкым волгыдыш ӱжмӧ мурыжо» «Ӱжара» газетыштат савыкталтын. Тудым тӱрлӧ вере почеламут семын лудаш, муро семын мураш тӱҥалыныт. Тыге тудо гимныш савырнен. Варажым тудым Иван Степанович Палантай уста кидше дене тӧрлатен, сылнештарен да тудлан «Кынелза, шогалза» вуймутым пуэн. Тиде мурым кызытат калык гимнлан шотла. Эн ончычак тудым сценыште Унчо школын тунемшыже Надежда Тихонова сылнын лудо, а вара, чылан рӱж кынел шогалын, гимным йоҥгалтарышна. Тыгодым кажнын чонышто куан, кугешныме кумыл шижалтын.

Анастасия Дмитриеван «Эрыкыш лекме мурым», Виктория Петрован «Эргыжлан салтакыш пуышо авалан мурым», Карина Бушкован «Кок Онар» почеламут-влакым калык шокшын вашлие. Ӱдыр-влак моткоч сылнын лудыч, чылт изи артистла койыч, шкешт дене пырля шонаш, ойгыраш таратышт.

Сценыште Т.Ефремовын «Шӱвырзӧ кугыза» ойлымашыжат йоҥгалте. Тудым Алексей Григорьевын шӱвырым шоктымыж почеш верысе школышто тунемше Дарья Оразаева моткоч устан лудо.

Лӱмлӧ еҥын шочмыжлан пӧлеклалтше пайрем вашеш Унчо кыдалаш школышто тунемше-влак Т.Ефремовын почеламутшым йоҥгалтарыме конкурс, а верысе книгагудышто тудын илыш-корныжо да творчествыже нерген викторине эртеныт. Тушто чолгалыкым ончыктышо да сеҥыше-влак пайрем жапыште Чап грамот дене палемдалтыч.

Пайрем программым Унчо села да Шлань ялысе культур пӧрт пеленсе «Унчо ӱжара» ден «Эр кече» ансамбль-влак, тыгак школышто тунемше ӱдыр-рвезе-шамыч сылне муро, куштымаш дене сӧрастарышт.

Пайрем моткоч поро шӱлыш дене эртыш. Тудым иктешлыме семын, Морко район администраций да моло вуйлатыше-влак тыге палемдышт: Тихон Ефремовын лӱмжӧ ынже мондалт да тудым кушкын толшо тукымат шарнен илыже манын, Унчо кыдалаш общеобразовательный школлан илен толын Тихон Ефремовичын лӱмжым пуаш, шочмо селаштыже тудын тоштержым почаш.  Унчо кундемын талантан эргыжым да тудын поро пашажым калык курымеш шарнен илаш, возымым лудаш да аклаш тӱҥалеш.

А.Байкова.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий