«Марий ушем» мер организаций 30 январьыште «Марий Эл Республикысе образовательный учрежденийлаште шочмо йылмым туныктымо паша опыт да законодательный базе» темылан «йыргешке ӱстелым» эртарен.
Йылмын качествыжым саемдыман
Тушто марий йылме дене кылдалтше йодыш йыр шокшо вашмутланымаш лийын. Поснак шуко йодыш РФ Президент пелен межнациональный кыл шотышто советын образований да исторический просвещений йодыш дене комиссийжын еҥже, «ФИРО» образованийын этнокультурный стратегийже рӱдер вуйлатыше Ольга Артёменкон докладше деч вара лектын.
Тудын мутшо почеш, кугыжаныш элна ик тичмаш лийже да экономикыже вияҥже манын тырша. Эл тичмаш лийже манын, школ йочам личность семын воспитатлышаш. 1990-ше ийлаште тиде ӧрдыжкырак кораҥын, луктын кудалталтын, манаш лиеш. Кызыт гына ме икшывым воспитатлаш кӱлмым умылаш тӱҥалынна. А экономикын вияҥмыже руш йылме дене кылдалтеш. Вес семын ойлаш гын, айдеме грамотный лийшаш, руш йылмым сайын палышаш.
— Кугыжаныш эрыкан лийже манын, грамотан специалист-влак кӱлыт. Тылеч посна элын экономикыже вияҥже, сай кӱкшытан специалист лийышт манын, англичан йылмым палыме деч посна нигушко. А шочмо йылмым сайын палыме дене экономикын вияҥмыже кылдалтеш мо? Мыйын шонымаште, уке. Умылем, шукын шомакем дене огыт келше. Но тиде — илышын чынже. Санденак шочмо йылмым туныктымым обязательный радамыш пуртымо шотышто кутырымым кӱлешан огыллан шотлем.
Российыште йылме-влак йомыт манме чын огыл. Совет Ушем жапыште ме изи чотан кок тӱп калыкын йылмыжым гына йомдаренна. Кызыт марте элыштына мемнан эра деч ончычсо II курымысо йылме ила тудын дене мутланыше-влак улыт. Тиде Российыште ойыртемалтше йылме политике улмо нерген ойла. Вес элыште илыше да йылмым шымлыше-влак мыланна кӧранат. Таче кечын Россий Федерацийыште 40 утла литератур йылме уло, — палемден О.Артёменко.
Ольга Артёменко, Российыште илыше калык-влакын йылмышт вияҥышт манын, национальный школ-влакым почаш темла. Эн ончыч чыла предметым тӱҥалтыш класслаште туныкташ келшен толеш, вара гына моло классым ушаш лиеш. Тиде йылмын качествыжым арален кодаш полша. Тыгай школлаш шочмо йылмым келгын тунемаш шонышо-влак коштын кертыт. Шочмо йылмым келгын тунемшылан ЕГЭ-м кучымо да филологий специальность дене тунемаш пурымо годым 10-15 баллым ешарен шындаш темлалт кертеш. Тиде йочам шочмо йылмыжым тунемаш кумылаҥдышаш.
Ольга Ивановна шочмо йылмым туныктышо-влакын ассоциацийыштым чумырымо нергенат ойлен. Ӱшанаш гына кодеш, ты паша шомакеш гына огеш код, а илышыш шыҥдаралтеш, молан манаш гын тудын мутшым федеральный кӱкшытыштӧ колыштыт да шотыш налыт.
Кагазыште веле сай
Марий Эл Республикын Образований да науко министерствыжын общий да дошкольный образований управленийжым вуйлатыше Ольга Майкова республикыште марий йылмым кугыжаныш да шочмо йылме семын туныктымо шотышто докладым лудын. Тушто шуко статистике данный лийын. Но «йыргешке устелыш» мийыше-влак марий йылмым туныктымаште чыла сай манме дене келшен огытыл. Санденак Ольга Михайловналан ятыр йодышым пуэныт. Ятыр йодышлан тудо вашешташ кокытеланен, вет шукыжым сайже кагазыште веле.
Тудын данныйже почеш, тачысе кечылан Марий элысе 86 школышто марий йылме ден литературым шочмо йылме семын тунемыт. Тидлан арняште кумыт гыч вич шагат марте ойыралтеш. Кугыжаныш марий йылмым 170 школышто туныктат. Тудлан ик-кок шагат пуалтеш. Тидын годым Майкова палемден, марий йылмым шочмо йылме семын тунемше йоча-влакын чотышт изем толеш, а теве кугыжаныш марий йылмым тунемше-влакын чотышт кушкеш. Тидыже кугыжаныш марий йылме ден ИКН предметлам интегрированный йон полшымо дене туныктымылан кӧрат лийын. А школ деч ончыч марий йылмым чыла марий икшыве кокла гыч 15 процент тунемеш.
МарНИИЯЛИ-н шымлымыже ончыктен: шочмо йылмым 58 процент йоча тунемнеже, тыгак 70 процент ача-ава тыгак икшывым шочмо йылмыж ден туныкташ кумылан, 53 % студент шочмо йылме дене тунемнеже.
Ольга Майкова учебникым савыктыме шотышто йодышымат тарватен. Кызытсе книгам 2014 ийыште лукмо. Нуно федеральный переченьыш огыт пуро. Санденак тудо учебникым ямдылаш кумылан-влакым тиде пашашке ушнаш ӱжын. Тыгак 2015 ийыште Марий Элын Образований да науко министерствыжын сайтыштыже марий йылме портал пашам ышта, но пытартыш жапыште тудо огеш уэмдалт манаш лиеш. Ольга Михайловна ты пашашкат ушнаш темлыш.
Кызыт министерстве ончылно икмыняр задаче шога:
— Марий йылмым тунемаш кумылаҥдаш манын, мер организаций , ача-ава, самырык тукым дене мутланаш;
— Марий йылмым шочмо йылме семын туныкташ шонышо школ-влакын чотыштым кугемдаш;
— Интернетыште марий йылмым кумданрак кучылташ;
— Марий йылмым Марий Элыште гына огыл, вес кундемлаштат илыше да марий йылмым тунемаш кумылан-влаклан полшаш.
— Марий йылме дене тунемме пособийын электрон йӧнжым ямдылаш;
— Йоча лагерьлаште марий йылме ден профильный сменым эртараш. (2017 ийыште курыкмарий йылме дене лагерь пашам ыштен, тений олыкмарий йылме дене сменым эртараш шонат.)
Республикысе прокурорын кугурак полышкалышыже Светлана Мертвищева прокуратурын руш, марий да вес йылмылам Марий Элысе школлаште туныктымо шотышто тергымаш кузе эртыме дене палдарен.
Кызыт кундемыштына чыла школ руш йылме дене туныкта. 2017-2018 тунемме ийыште марий йылмым шочмо йылме семын 8268 еҥ тунемеш (11, 3 % чыла тунемше кокла гыч). Кугыжаныш марий йылмым – 39716, (54,3%),татар йылмым — 829, удмурт йылмым — 63 йоча тунемыт.
МарНИИЯЛИ-н шымлымыж почеш, 1973 ийыште 66 % ача-ава ешыште икшывыж дене марла мутланен. 1985 ийыште – 42%, 2001 ийыште – 35%, 2011 ийыште – 7%. 2015 ийыште эртарыме шымлымаш дене келшышын, 82% марий-влак йоча дене ешыште рушла гына кутыра.
«Йылмына верч шогыман»
Марий Юмыйӱла ушем председательын алмаштышыже Ираида Степанова шочмо йылмын калыкын илышыштыже могай верым налмыж шотышто шыҥдарен каласкален: «Илыш мучкыжо шочмо йылмыж дене мутланыше айдеме калыкын шӱлышыж дене вӱдылалтеш, илышын тӱҥжым умыла. А тидыже тукымвожшылан кушкаш, вияҥашыже полша».
Марий калыкле конгрессын еҥже, педагогике науко кандидат Анатолий Ишалинын ойлымыжым погынышо-влак шокшын вашлийыныт. Тудын нӧлталме пӱсӧ йодыш кажным шонаш таратен.
Анатолий Сергеевич палемден, СанПин почеш, учебник дене вич ий гына пайдаланаш лиеш. Но кызыт ты нормо ок шукталт, тудыжо йӧршынак уке пуйто. Марий йылме дене книга шукертак тоштемын, а уым шагал савыктат. Икманаш, учебникым тудын пуракыш савырныме марте кучылташ лиеш, лектеш.
Тыгак йылмым сайын палаш арняште вич шагат кӱлеш. А кызыт эн шукыжо кум шагат гына пуалтеш. Тыгак шочмо йылмым тунемме годым ача-аван кумылжым шотыш налмат йылмынам йӧршын йомдарымашке шуктен кертеш. А вет школын тунемме программыжын ик ужашыжым ача-ава, икшыве, туныктышо, школ администраций (участники образовательного процесса) шке ойырен кертыт. Но ала-молан тидым шагал годым шотыш налыт, да шукынжо тыгай ужаш улмым огытат пале. Тыгак республикын кучемыштыже кодшо курымын 90-ше ийлаж гычак таче марте марий-влакын шагал улмыштат йылмыланна вияҥашыже чаракым ыштен. Тыге палемден А.Ишалин.
— 1990-ше ийлаште образованийлан оксам ситышынак ойыреныт, но тудыжо марий йылме дене учебникым савыкташ огыл, а вес пашалан ойыралтын. Тылеч посна учебникын авторжылан гонораржымат 12 тӱжем деч шукыжо тӱлен огытыл. Тиде моткоч шӱлыкан сӱрет. Шоналташ гын, книгам ямдылыше икмыняр ий тыршен,тудо ош тӱням ужшо манын, министерствыш ик гана веле огыл миен коштын, но пашажым аклалтын огыл. Мутат уке,шагал еҥын учебникым ямдылаш кумылжо лектеш. Тидым чын патриот гына ыштен кертеш, — каласен А.Ишалин.
«Марий ушем» мер организацийын сопредседательже Владимир Козлов вес пӱсӧ йодышым тарватен. Тудо национальный образованийын тыгай нелылыкыш логалмыжым республикын ончычсо вуйлатышыже Л.Маркеловын да ончычсо образований да науко министр Г.Швецован эртарыме политикышт дене кылда.
— Ме умылена, Галина Николаевна шкетын титакан огыл, но историйыште ик айдемат кугу рольым модеш. Тудын годым марий школым ятырак петыреныт, марий йылме дене учебник-влак моткоч шагал савыкталтын, туныктымо программым ямдылыше шымлызе-шамычна огеш кӱл лийыныт. 2014 ийыште марий сылнымут дене ямдылыме программе таче марте савыкталтын огыл. Кызытат марий йылме, литератур дене учебникым огыт савыкте манаш лиеш, а тошто дене туныкташ чаралтеш.
Тачысе илыш пуламырыште шочмо йылмынам арален кодышаш, тудын верч шогышаш улына. Улшо проблемым кораҥдаш огыл гын, лишыл жапыште марий йылме дене мутланыше еҥ-влакын чотышт кӱчык жапыште моткоч шагалемын кертеш, — палемден Владимир Никифорович.
Лидия Шабдарова.
