Уна лияш кеч-кунамат– куанле, а ял пайремыште –поснак. Тидым мый кодшо шуматкечын Морко район Чопак ялыште лиймем годым эше ик гана пеҥгыдемдышым. Шочмыжлан кок ий гыч 180 ий теммым вашлияш ямдылалтше ял пайремже кечын у сыным налын. 1839 ийыште Чукейков выселкыш посна лекше ныл сурт гыч Чопак ялын историйже тӱҥалын. А таче ял калык, тӱшкан погынен, шке ял пайремжым тыге кумдан эртара гын, тугеже тудо ила да илаш шона.
Анатолий Николаев шочмо ялыштыже шке йырже калыкым чумырен моштышо чулым организатор семын палыме. Тале артист койышан, марий чонан пӧръеҥ. Тыгайым ешоҥгылык ок нал, маныт.
— Ял пайремыш калыкым тений кокымшо гана погенна. Икымшыже кок ий ончыч нужнарак лийын гын, тидыжым кумданракак эртараш шоненна ыле. Верысе калык пелен уна-влакат ятырак толыныт. Ӱстел сий поян, мурымаш-куштымаш лыҥак лийшаш, — каласыш пайрем тӱҥалтыште тудын ик тӱҥ организаторжо да вӱдышыжӧ Анатолий Сергеевич. – Эше кок ий гыч яллан 180 ий теммылан калыкым тыгак погаш шонена. Пайремым эртарышаш аланыште арня наре тыршышна, сценым ыштышна, шуко молымат шотыш кондаш перныш. Ялыште илыше-влак деч 500 теҥге дене погышна, Йошкар-Олаште да моло вере илыше-шамыч ик тӱжем теҥге дене пыштышт. Мый шкеже 24 тӱжемым шым чамане. Спонсор-влак коклаште «Семёновский» племзаводышто ыштыше землякна Григорий Арсланов уло ялым пукшаш ситыше наре шылым пуэн. Верысе предприниматель Григорий Кузьмин йоча-влаклан призым налаш ныл тӱжем тенгем, тыгак призлан тагам ойырен. Юрий Осипов приз шотешак комбым пуэн.
Мутланен шогымо жапыште фото-влакым вераҥдыме стенд пелен погынышо шуко еҥ шинчалан перныш.
— Ты стендым шарнышашлан ыштенна. Фотокартычке-шамычым пӧртла еда погенна. Нине тошто фотографий-шамыч ялнан историйже дене кылдалтше улыт, илыш гыч кайыше пошкудына-влакын чурийышт гоч илемын ожнысо илышыже почылтеш. Стенд ӱмбалан «Ончалза, шарнен илыза, ида мондо» манын возымо шомаклажымат пуйто картычкыла гыч мемнан ӱмбак ончышо-влак ойлат.
Кокымшо стендше родо-тукым пушенге шотан. Тудо Чопак ялын шочмо историйже да тудын еҥже-влак дене палдара. Тушто ачамын, Сергей Николаевич Николаевын, возен кодымыжо уло. Мый тудым фотографийыш савыренам. Чопак ялын шочмыжо, ныл сурт гыч тӱҥалмыж нерген ала-кӧ деч колын да серен коден. Тыге тудак родо-тукым пушеҥгым ышташ тӱҥалтышым пыштен. Ялла еда велосипед дене кудалыштын, илемын да еҥ-влакын историйыштым поген. Мый, ачамын пашажым шуен, нуным чумыренам, а ӱдырем ден веҥым компьютер гоч сылнын ыштен пуэныт.
Калыклан кок стендшат моткоч келшен. Кугезе коча-кован, пошкудо-влакын жап эртымылан кӧра нарынчалгыше фотографийыштым ончен, шарналтен, шукыштын кумылышт тодылтын. Стенд воктенак З.Байрамова, вате-марий Полатовмыт дене палыме лийым.
— Мый Озаҥ гыч ял пайремыш толаш ик тылзе ончычак ямдылалташ тӱҥалынам. Шке калыкем моткочак ужмем, кутыралтен колтымем шуын. Фотографий-влакым тыге вераҥдаш шонен мушо-шамычлан пешак кугу таум ойлем. Нине еҥна-влакын фотошт гоч илыш почылтеш. Кажныже пуйто ӱмбакына тӱсленак онча, пуйто тачат пеленнак. Мыйын авамын, кокамын, вовай ден чочойын картычкыштат пижыкталтыныт. Шарналтен ончем, шинчавӱд толеш, логарыш комыля кӱза, — кумыл тодылтын ойлыш пошкудо Вараҥыж ялын шочшыжо З.Байрамова.
Ял калыклан Марий Элым вуйлатышын пашажым жаплан шуктышо А.Евстифеевын лӱмжӧ дене ял калыклан саламлымашым тиде кундем гычак лекше предприниматель Е.Бочкарев лудын пуэн да Шеҥше ял илем муниципальный образованийын депутатше, Чопак ялын старостыжо В.Ямбаевлан кучыктен. Старостылан тыгак «Единый Россий» партийын Морко районысо организацийже деч пӧлекым – партийын лӱмжым возыман футболко ден кепкым – район администраций вуйлатышын алмаштышыже А.Александров кучыктен.
Владислав Ямбаев – ялын эҥертышыже, самырык вий-куатше старосто пашам шукташ веле огыл, тыгак ялым тӱзаташ шуко кая. Кок созыв почела депутатлан сайлалтын. Чопак ял уремым тӧрлымаште, арун кучымаште тракторжо дене эреак тырша. Калык дене пырля тошто фермым рончен, кермычшым урем мучко шареныт. Пайрем вашеш автомашина дене кудал эрташ да ошкылаш лийдыме лакылан уремым ошмам шупшыктен тӧрлен. Нимогай пашалан вуйым ок шупш, пешак мут колыштшо. Пелашыж дене вич эргым ончен куштат. Кугуракше-влак ачашт ден авашт гаяк пашаче кушкыт.
— Ялыште паша уке. Ынде сурт коклаштак индеш вуй вольыкым ончена, — каласкала В.Ямбаев. – Уто шӧрым, шылым сдатлена, тыге окса толеш. Пошкудо-влакын йодмышт почеш тракторем дене полышкалем.
Пайремна вашеш илем нерген муро, гимнже манаш моли, шочын. Сцене гыч икымше гана А.Николаев йоҥгалтарыш. Мутшым ял гычак пенсионер Н.Ямнеев возен, семжым лӱмлӧ марий композитор И.Егоров пыштен.
— Почеламутым йоча годсек возкаленам. Республикыште тунамсе «Марий коммуна», «Колхозная правда» район газетлаште, «Ончыко» журналыште савыктеныт, — каласкала Н.Ямнеев. – Тудо жапым шарналтен, ял нерген почеламутым возаш шонымаш лекте. Тидын нерген Анатолий Сергеевич пален нале. Тыге муро шочо.
Н.Ямнеев кундемыште юмыйӱлам шукта, отыш кумалаш лекме годымат киндым пелешта, ял пайремысе ӱстел коклаштат тидым ышташ тудлан ӱшаненыт.
Еҥ-влак коклаште сылне марий тӱран тувырым чийыше, лапкатарак кап-кылан пӧръеҥын чулымын куржталмыже шинчалан перныш. Пайремын эше ик организаторжо В Яндлечев дене палыме лийым.
— Шочынжо ты ял гычак улам. Но илыш шочмо кундем деч кужу жаплан ойырен ыле. Шеҥше школын визымше классышкыже куснымеке, ешысе чыла ныл икшыве йочапӧртыш логалынна. Кугыжаныш ончен куштен, туныктен луктын. 25 ийым армийыште служитлымылан пуэнам, — каласкала тудо. — Пенсийыш лектынам да ялыш толынам. Пӧртым чоҥаш шонем. «Ачат дене аватым ушташ суртетат уке, пӧртым ыште», — манын ковам. Шомакше чонеш пернен. Пурам конденам, негызым ышташ тӱҥалынам.
Калык верч тыршыдежат ок лий. Южгунам, илышым савырнен ончалын, шортын колтымет шуэш. Армийыште кужу жап служитлен, государство ончылно порысем турыс шуктенам шонем. Тау, йоча годым кудалтен огыл. Ынде порысем калыклан полшымаште ужам. Сареш вуйым пыштыше-влаклан у чапле обелискым ыштышна. Уремым тӧрленна, теве тыгай пайремым эртарена. Кеч тыге калыклан куаным кондаш таршена. Тудлан вет шукыжак ок кӱл, изижат кумылжым нӧлталеш.
Анатолий Николаев Владиславлан тукым шольыжо лиеш. Когыньштынат чонышт ялешак кодын.
— Пайремым эртарымын тӱҥ амалже – ял гыч лектын кайыше-шамычым шочмо пыжашышкышт пӧртылаш кумылаҥдаш. Ялна йомын толеш, 43 сурт гыч латкумытшо петырнен, пуста пӧрт-влак тулыкла койын шинчат, — илемын пӱрымашыж верч азаплана Анатолий Сергеевич. – Конкурс гайым увертаренна: ко ялыш илаш пӧртылеш, тудлан эн кугу призым ыштынена. Тыгай амал денак мый шкежат ялыште мландым налынам. Чопак ял ынжак йом манын шонена. Могай-гынат паша верым почман, ынде колхоз уке. Ӱшан шкалан да шке озанлыклан веле.
Ялыштына у пӧрт-влак чоҥалтыт. Пытартыш жапыште мый нӧлтышым. Пошкудем Федя Микаков йӱлен кайыше пӧртшӧ олмеш блок дене чапле суртым калык полшымо дене нӧлтыш. Кудалтен лектын ыш кай вет, ялешак илаш кодо. Владислав Яндлечев шочмо пыжашышкыже пӧртылын, чоҥаш тӱҥалын. Эркын гынат, ялна ылыжеш, у тӱсым налеш, шонем. Шке огыл гын, кӧ ышта…
Вуймутыш арам огыл тыгай ӱдырамаш лӱм-шамычым луктым. Ялын эше ик ойыртемже – тыште чимарий лӱм-влак аралалт кодыныт. Салика Николаева ковай дене чапле кермыч суртыштыжо уна лийым. Састывий Микакова мыйым Кужэнер район Руш Шой ял гыч пайремыш толшо унаже-влак дене палымым ыштыш. Пиканай Васинкина дене ял пайрем ӱстелтӧрыштӧ йыгыре сийлалтна, Микывыр Ямнеев тыштак киндым пелештыш.
Анатолий АНДРЕЕВ.
Снимкылаште: 1-ше полоса: Ямбаевмыт еш: В.Ямбаев ден пелашыже Н.Ямбаева, авашт Р.Ильина, икшывышт-влак.(пурлаште шогышо изи Максимлан ял пайрем кечын куд ий темын); (066 але 067)
12-шо стр.: В.Яндлечев ден А.Николаев – ял пайремын тӱҥ организаторжо-влак; (061) Ялын эн илалше ӱдырамашыже-влак (шола гыч пурлашке) П.Васинкина, С.Николаева да Н.Ямнеев киндым пелештат; (054) але 057) Фотокартычкан стенд воктене; (017 але 019) Е.Бочкарев старосто В.Ямбаевлан (шолаште) Марий Элым вуйлатышын пашажым жаплан шуктышо А.Евстифеевын калыклан саламлымашыжым кучыктымо деч вара; (106)
13-шо стр.: Андреевмыт еш ял пайремыш ошкылеш; (008 але 010) Ялын эн илалше пӧръеҥже-влак 80 ияш Ф.Ермаков, 86 ияш П.Полатов, 71 ияш Н.Ямнеев; (029 але 031) Пайремын унаже-шамыч З.Байрамова (пурлаште) ден вате-марий Полатовмыт; (032) Састывий Микакован (шола гыч икымше) Руш Шой гыч толшо унаже-влак: Г.Золотарева ден марийже В.Золотарев, Н.Чернова, Чопак ялын шешкыже Г.Артемьева; 078 але 079) Ял калыкым саламлаш толшо «Весела сем» ансамбль да тудын вуйлатышыже В.Белянин. (039 але 041)
Авторын фотожо.
