МЕР ИЛЫШ ДА ЙӰЛА

Герб ден тистыште – йӱлана, историйна, чурийна 

Российын сулло, Марий Элын калык художникше, Россий художество академийын почетный членже И.Ефимов 2012 ий гыч Россий президент пелен Геральдический советын региональный ден муниципальный символикыже йодыш шотышто эреак ыштыше комиссийын еҥжылан шотлалтеш. Сандене геральдике шумлык шонымашыжым кӱкшын аклат, элыште кызытсе жапысе вӱдышӧ геральдике художник радамыш шындат. Российыште Измаил Варсонофьевич семын кызытсе геральдике культур верч  чон йӱлен тыршыше иктаж лу утларак еҥ гына уло. Лач И.Ефимов, шке авторитетше дене пайдаланен, республикын ончычсо вуйлатышыже Л.Маркеловын кундемнан символикыжым вашталтымыж ваштареш тавадаҥ шогалын, ончычсо марий тамга-влакымак пӧртылтышаш верч лу ий утла кучедалын. Да тидым ыштен сеҥен. Российын Геральдический советше, элын тӱҥ герольдмейстерже Г.Вилинбахов закон дене пеҥгыдемдыме марий тамга-влакым пӧртылташ пунчалыныт. Тидын нерген документым И.Ефимов кодшо кечылаште налын.

Тидын шумлык мемнан корреспондентна Анатолий АНДРЕЕВ лӱмлӧ художник дене ужын мутланен.

-Измаил Варсонофьевич, Марий Элын символикыжым нимо укелан, посна еҥлан келшыдымыжлан кӧра вашталтылме ваштареш шогымыда арамыш лектын огыл. Содыки, чын шонымашда сеҥен.

— 2006 ийлан республикнан, марий калыкнан законодательный йӧн дене пеҥгыдемдыме гербше ден тистыже  официальный статусым налыныт. Тыге марий тамгам ыштыме паша мучашлалтын ыле. Нине символ дене кугыжаныш наградым, республикысе властьын атрибутикыжым ыштымаш чак кылдалтын. Чыла ведомство закон дене пеҥгыдемдыме символикым кучылташ тӱҥалын. Ты паша 2010 ий мучаш марте шуйнен. Вара вучыдымын, нимо укелан, нимогай негыз деч посна марий тамгам тӱрыс вашталтыме нерген йодыш тарванен. Кугыжаныш герб ден тистын у проектшым ончаш да аклаш луктыныт. Тунам тӱҥ герольдмейстер семын ты пашам мылам кучыктеныт.

Мый тидын ваштареш лийынам, Российын Геральдический советшын специалистше-влак дене каҥашенам. Нуно ик ой дене каласеныт: тидым ышташ ок лий, молан манаш гын кугыжаныш символ-влакым лач кугу амал улмо годым веле вашталталтат. Икымше, республикын, суверенитетым налын, Россий деч ойырлымыжо, кокымшо, вес субъект дене ушнен, шке кугыжаныш статусшым йомдарымыже, кумшо, переворот лийме але Конституцийым тӱҥ гычак вашталтыме годым ыштат. Тӱнямбалне вес семын вашталтыме але марте палдырнен огыл. Герб тиде эмблеме огыл, тудыжым шонымо семын вашталтылаш ок лий. Посна ведомство шке статусшым йомдарыме годым тудым весемден кертеш. А кугыжаныш власть орган ден муниципальный образований-шамычын символикыштым шкевуя вашталтыме нерген мутат лектын ок керт. Нуным уэмдаш, сайракым ышташ, сӱретыш изирак тӧрлатымашым пурташ веле лиеш. Чыла молыжо шотдымылыклан шотлалтеш. Российын Тӱҥ герольдмейстерже Георгий  Вилинбахов манмыла, мемнан республикыште символике шотышто «рейдерский захват»  лийын. Марий тамгам вашталтыме нерген йодышым эл кӱкшытан совещанийыште ик гана веле огыл нӧлталме, но кажне гана тидым ыштыме ваштареш ойленыт. Российын Геральдический советышкыже у символикым регистрироватлаш пуэныт гынат, тидым ышташ лийдыме нерген иктешлымашым луктыныт.

— Тугеже ончычсо символикым шке гыч шонен луктын виеш илышыш пуртымаш кугу азап семын лийын. Тидыже кушеч палдырна?

— Эн ончыч, тидым ышташ йӧршеш кӱлын огыл, а республикын ончычсо вуйлатышыжын кычалтылмашыже семын гына аклыман. У герб ден тистым торжа национальный сепаратизмым, тӱрлӧ юмыйӱла коклаште ваш умылыдымашым ылыжтен кертше экстремизм символлан шотлаш амал уло. Нуно Марий Элын кугыжаныш положенийжым чын огыт ончыкто, республикын да тудын калыкшын лӱмнержым волтат. Герб ден тистым да нунын нерген законодательный актым айда-лийже ямдылыме. Шуко келшен толдымаш, ик умылымаш ден весын ваштарешла шогымышт, правовой ден геральдический йоҥылыш улыт. Чыла тиде экшыкше шонен лукмо символикым кораҥдаш амалым пуэн.

— Йошкар-Олан, ончычсо Царевококшайскын, гербше денат тыгаяк томаша лийын. Вет тудыжым XXVIII курымыштак пеҥгыдемдыме. Маркелов кашакын  тидым ышташ кидше кузе нӧлталтын?

— Царевококшайскын ава шордым ончыктышо гербшым Екатерина II кугыжа жапыште, 1781 ийыште, приниматлыме. Канде тӱсан  щитыште ава шордын описанийже Россий империйын чыла законодательный актыштыже, закон-влак сводышто аралалт кодын. 2011 ийыште ты гербымат вашталташ ушышт ситен: ава шордо вуйыш тӱкым чиктеныт, кӱчлажым шӧртняҥденыт. Тыге йӧршеш умылыдымо символ шочын: шордыжо ны ава, ны узо огыл лектын, умылаш лийдыме янлык.

А гербыште маскам ончыктымым марий-влак эше IX-X курымыштак чарненыт. Кугезына-шамыч ты янлыкым ӱлыл тӱняш колышо-шамычым оролаш пӧртылаш лийдымын ужатеныт. Йӱла пайрем еда тудлан, колышо-шамычым ынже шыгыремдыл манын, шӱгарла деч ӧрдыжтӧ пушеҥге йымалне надыр семын вольыкым шӱшкыл кумалыныт. Маска — осал янлык, тудын деч чылажымат вучаш лиеш, сандене Европысо чыла эл тудым символикыште кучылтмым шукертак чарнен. А кидыштыже саркуралан да чӧгытан маска эшеат шучкын коеш: тудым кӧн велке савыра, тогдаяш неле.

— Умылаш лийдыме вашталтышлан марий интеллигенций, национальный объединений, ушем-шамыч  тореш лийын огытыл мо? Вет тидыже марий калыкын лӱмнержым тӱҥ гычак тӱкен, игылтмашке луктын манашат лиеш.

— Мый нине ийлаште умшаш вӱдым подыл шинчен омыл, нунылан тыге ышташ лийдымым ятыр пачаш умылтаренам. Палыме художникна, геральдический советыш пурышо еҥ-влак, у символикым пуртымо нерген мут лекмеке,  ик мутым тореш ойлыде кидым  нӧлталыныт. Кеч йӱклымаш годым тидым ыштыде шып шинчен эртарем ыле. Лач тудо жапыштак чумыр Марий калыкын кугу погынжо лие. Тушто Маркеловын темлыме герб ден тистым ончаш да аклаш луктыныт. Тореш мутым каласаш иктат тоштын огыл. Пеҥгыдемдыме символ-влак молан кjраҥдеда да олмешышт ала-могай сӱрет-влакым тушкеда манын йодаш иктынат йылмыже савырнен огыл. Марий тӱрым ешарыман символым ужын йывыртен кӧненыт, очыни. Шкем тынарак ӱлыкӧ шындыман ыле мо? Южгунам илышыште тугай ситуаций лиеш, кунам шкем, шке калыкын лӱмжым кӱшнӧ кучыде ок лий. Геральдике шке калык йӱлам, историйым, шке культурым тӱрыс почын пуа. А тунам у символике ваштареш лиймемлан  посна указ дене мыйым республикын тӱҥ герольдмейстерже гыч кораҥдышт.

Кызытше? ончычсо символикым пӧртылташ лийме нерген пален налмеке, тидым  саламлен вашлийыныт. Мый, ончычсо  герб ден тистым пӧртылташ полшаш йодын, Марий Элым вуйлатышын пашажым жаплан шуктышо Александр Евстифеевлан майыште серышым возенам. Российын Геральдический советышкыже запросым ыштенам да 2006 ийысе символикым, Российын кугыжаныш регистрышкыже пуртымо символикым, нимыняр вашталтыде пӧртылташ темлыман серышым налынам.  Кызыт йодыш правительствыште ончалтеш.

— Тугеже республикын закон виян ончычсо символикыже, рӱдолан гербше лишыл жапыште пӧртылтымӧ лийыт. Те муниципал образований-влакын символикыштым умбакыже ышташ кӱлмӧ нерген мутым лукда. Ты паша кузе ворана?

— Тачысе кечылан районласе муниципал образований-влакын гына шке символикышт уло. Чылаштлан манме гай марий сынан тамгам шке ыштенам. Ятыржым эше федеральный регистрацийыш колтыман. Ынде ял илем-влакын символикыштым ышташ тӱҥалам. Кызытеш кумытлан: Кокшайск, Какшамарий, Унчо ял илем-влаклан – ямдылен шуктенам. Ты пашаште кужу жап чарак лийын: верысе муниципал орган вуйлатыше-влак шке символикыштым ыштымылан кӱшыл властьын мом каласымыж деч лӱдыныт. Сандене тидым ышташ вашкен огытыл.

150 наре ял илем шке символикыжым вуча. Ты паша Россий мучко кая, элыште 11 тӱжем герб ден тисте, знак регистрацийым эртеныт. Нине символике калыкын патриотизм шӱлышыжым ылыжташ полша. Кеч-могай мероприятийыш шке символике дене лекме кундемын лӱмжым кӱшнырак кучымым, тудын дене кугешнымым ончыкта.

Анатолий АНДРЕЕВ.

Снимкылаште: И.Ефимов республикын ик эн кугу символжо – тистыже воктене; республикын закон дене пеҥгыдемдыме да регистрироватлыме гербше ден тистыже; Йошкар-Олан чын гербше.

Авторын фотожо.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий