Газетна увертарен ыле: республикысе «Марий отар» мер ушем лучко еҥан делегацийым Пошкырт кундем Мишкан районысо Тӧргымдӱр ялыште илыше В.Зайниевын мӱкшотарышкыже ончыл йӧным шымлаш намиен. Тиде гана кумдарак репортажым лудаш темлена.
Чылажат оҥай да пайдале ыле
Пошкыр кундем чапле мӱйжӧ дене шукертсек чаплана. Тыгай сатужым ынде вес эллаштат сайын палат. Эн ончычак писте мӱйжылан кӧра. Марий кундемнанат тыгаяк кочкышыжын лӱмжӧ мӱндыркӧ шарлен да тудым Россий мучко эртарыме тӱрлӧ ярмиҥгаште кумылын налыт. Кеч-мо гынат Марий Элысе мӱкшызӧ-шамыч мӱндыр эрвел марий-влакын отарыштым, мӱкш ончымо йӧныштым ужаш да шымлаш кумылан улыт. Тидлан амалжат лийын: тений телым Марий Элысе мӱкшызӧ-шамычын конференцийышт эртен да тушко шке опытшо дене палдараш кӱшнӧ ойлымо, пӱтынь Пошкырт велне кумдан палыме В.Зайниевым ӱжыныт ыле. Конференцийыш толшо-влак Валентин Николаевичым шокшын вашийыч, каласкалымыжым тӱткын колыштыч, да вара Зайниев шкеж деке унала ӱжӧ. Мӱкшызына-влак тыгай темлымашлан мелын лийыч да май мучаште мӱндыр корныш тарванышт. Нунын радамыштак мыят мӱкшызӧ да журналист семын лийынам.
Корныш лекше-влак кокла гыч шукынжо мӱндыр эрвел родына-шамычын илыме кундемыш икымше гана миеныт. Сандене чылажат оҥай ыле: кузе илат тусо марий-влак, могай пашам ыштат да тӱҥжӧ – мӱкш ашныме пашашт кузерак воранен толеш?
Йошкар-Ола гыч кастене 18 шагатлан лекна. Сай игечылан чыланат куаненна. Пошкырт мландыште ужмо Ош Виче эҥержат, тудын сереш верланыше Пӱрӧ олажат, тыште эр кечын модын лекмыжат ушеш эрелан лакемалт кодыныт. Мишкан велыш йӱдым кудална да Тӧргымдӱрыш эр эрдене миен пурышна. Ял калык эше мален кынелеш веле ыле. Мӧҥгешыже толаш кечывал деч вара лекна да автобус окна гыч теве мом ужна. Мланде тушто шемрокан да яра кийыше пасум йӧршын гаяк от уж. Чыла нурым куралме, пушкыдемдыме да южо вере эше ӱдат веле ыле. Кайыме годым агрегат-шамыч йӱдлан шогалыныт ыле гын, толмына годым – йӱрлан кӧра. Техникышт жаплан келшыше.
Олыклаште кӱтӱм кондыштыныт. Тушто ушкал ятыр вуй лийын. Ял калыкынат изирак кӱтӱжӧ-шамыч шинчалан перненыт. Тӧргымдӱр марий ял дене кудал эртымына годым ужна: тыште чапле деч чапле пӧртым чоҥат, сад-пакчашт волгалтеш манын каласаш лиеш. В.Зайниевын кок пачашан пӧртшым кермыч дене чоҥымо. Моло оралтыжат пеҥгыде. Корнышт уда огыл. Урем мучко асфальтым шарыме. Марий Элысе шагал огыл кундемысе семын олыкыштат, эҥер воктенат (пасуж нерген ойлышашат уке) нимогай вондерым, нӧлтын шогалше шӱкшудым от уж. Вольык коштеш але шудым ий еда йыклык солен налыт.
Марий кундем гыч мемнам вашлияш ончылгочак ямдылалтыныт: район, тыгак ял администраций гыч вуйлатыше ден специалист, лишыл кундемысе мӱкшызӧ-шамыч толыныт. Ойлымышт гыч шижалтеш: ял илышым, озанлык пашам ворандарен колташ кугыжаныш кучем могырым шагал огыл ышталтеш. А поснак чолга еҥ-влак (нунын радамышкак В.Зайниевымат пуртыман) изи огыл кӱкшытыш шуыныт.
Йӧнан кундемеш верланен
Зайниевын мӱкшотарже Тӧргымдӱр ял деч иктаж кум меҥге тораште, кӱкшакаште, эҥер лишне, верланен. Ончыч отарже вес вере улмаш. Тораштак огыл корным нӧлташ рокым налыныт, да яра кийыше кумда вер кодын. Лач тыштак ончыкылык отаржылан негызым пыштен. У отарыште мемнам Валентинын пелашыже Светлана Андреевнан кӱэштме тутло мелна дене вашлийыч. Кумылнат нӧлталтше: воктенак чашкерыште шӱшпык шӱшкен, куку йӱк шергылтын. Лачак юалгылан кӧра эр эрдене пашаче мӱкш-влак олыкыш, пасуш эше вашкен огытыл.
Валентин Николаевич тӱшкан погынен мутланыме деч ончыч тидым-тудым ямдылкалымыж кокла гычак шкеж дене палдарыш, йодышланнат вашешташ жапым муо. В.Зайниев мӱкш ончымо пашам ынде 38 ий шукта. Аваж могырым кочаже тале мӱкшызӧ лийын. Вара ты пашамак Валентинын ачаже шуктен. Тудо совет пагытыште регионыштыжат мӱкшавам лукшо ик эн опытан еҥлан шотлалтын. Ик ийын 10 тӱжем мӱкшавам луктын кертын. Ынде мӱкшым Валентин деч посна шочмо шӱжарже-влак, родо-тукымжо ашнат.
Валентин Николаевичын отарыштыже 150 мӱкш еш шотлалтеш. Лач тынар мӱкшым ашнен кертыт Зайниевмыт ӧрдыж еҥын полышыж деч посна. Валентинын ӱшанле полышкалышыже – Светлана пелашыже. Светлана Андреевна ятыр ий ялысе ФАП-ым вуйлатен. Ынде тӱрыснек мӱкш ончымо пашашке куснен.
У отар чылт у вереш шочын манаш лиеш. Йӱдвел мардеж ок логал: самырык пӱнчер ден чашкер авырен шогат. Нелылыкшат уке огыл. Теве тышке электротул линий ок тол. Электровийым бензин дене пашам ыштыше генератор гыч налыт. Вӱд шотыштат нелылык лектын. Скважиным кӱнчен онченыт – вӱд пеш келгыште. Сандене тудым вочко дене шупшыкташ перна. Ятыр оралтым нӧлтеныт. Тыште мӱкшым телылан вераҥдаш келыштарыме кумда омшаник, тыгак кажныжым кок еҥлан илаш келыштарыме ныл пӧрт, шем да финн чапле кок монча, кеҥежымсе кухньо-столовый, шашлыкым ямдылаш леведышан посна вер, погынымашым эртараш сайын йӧнештарыме леведышан кумдык, эше посна беседке, кроликым да чывым ашныме вӱта-влак да молат улыт. Тоштер семын отарыш пурымаштак ожно мӱкшым ашныме омарта-влакым вераҥдылме. Кумда бассейным келыштарыме, тушко колым колтымо. Воктеныжак кол кучымо ӱзгар-влак аралалтыт. Тылеч посна мӱкш шӱлыш дене эмлалташ йӧнештарыме кум пӧрт шога. Мӱйым тулаш, авагудыш личинкым вераҥдаш посна пӧрт ден тӱрлӧ ӱзгар улыт. Зайниев отар йырысе мландым арендыш налын да тусо 35 гектар кумдыкыш нектарым ойырышо фацелийым, синякым, эспарцетым, донникым, мордовникым ӱден. Лач тушечынак мӱкш-влак утларак ужаш нектарым, шыркам погат.
Мӱкшавам луктеш, ава шӧрым пога
Отар тӱҥ шотышто мӱкшавам лукташ да ава шӧрым погаш келыштаралтын. Тылеч посна гомогенатым (шӱремӱкшлык тулиге шӧр да личинке негызеш) ямдылат. Ты сатуат ава шӧр семынак аклалтеш да тазалыкым пеҥгыдемдыме куатшат тудын гаяк. Но мӱкш могай продукцийым пуа – тыште чылажымат налыт.
— Шошым мӱкшым икмыше гана ончымо, эрыктыме годым колышо мӱкшым ончычсо семын луктын огына кудалте, поген, коштен, сайжым ойыркален ужалена, — палдара В.Зайниев. – Вара жап шот дене кокымшо сатуна – тӱж огыл самырык ава. Тудым талук еда 10-15 май коклаште 2,5 тӱжем марте луктына. Тӱж авамат ямдылена. Тудо пӱртӱсыштӧ шӱремӱкш дене шкежак тӱжаҥеш. Тылеч посна шкенан лабораторий условийыште искусственный йӧн дене тӱжандыме йӧнланат эҥертена. Идалыкыште кокла шот дене 100-150 тӱж авам ужалена. Лӱмын келыштарыме искусственный авагудыш личинкым шке кусарена. Виян ешлан пуымо личинке гыч 90 утла процентше гыч самырык ава шочеш. Тыгай пашам утларак кумданже лу ий ончыч шукташ тӱҥалынна. Мӱкшавалан йодмаш кугу.
Тыгай кугу отарыштат сезон жапыште кум-вич еш гына игым ойыра. Вет тыште мӱкшлан игым ойыраш йӧным огыт пу. Мутлан, 15-30 май коклаште мӱкш ешым пакет дене ужалат. Виян еш гыч икмыняр рамым налын, посна ешым ыштат. Талукышто 35 марте тыгай ешым ужалат.
Кӱшнӧ ойлышна: отарын тӱҥ сатужо — мӱкшава шӧр. Тудым талукышт эн шукыжо 5 килограммым погеныт. Тынар шӧрым 15 тӱжем авагудо гыч налаш кӱлеш. Шӧрым налмеке, вигак морозильникыш вераҥдат, аралаш пыштат. Мӱкшава шӧрын пайдалыкше нерген ойлышаш уке, тудын нерген шукынжо палат, очыни. Тудым налаш йодмаш-влак шкенан, тыгак вес элла гычат пурат.
Шӱремӱкш шӧр (гомогенат) ава шӧрым ушештара. Тушто пӧръеҥ гормон шуко уло. Сандене тудым эрге икшывылан пукшаш шотлан толеш. Пытартыш жапыште тудын дене спортсмен-влак пайдаланаш тӱҥалыныт. Вет тыгай кочкыш организмлан кугу нелытым чыташ полша. Шыркамат погат. Тудым погышо ӱзгарым виян ешлан келыштарат.
Отар мӱйым погаш келыштаралтын огыл гынат, тудымат шагал огыл тулат. Ончычсо ийлаште майысе мӱйымат ятыр кӱзеныт гын, тенийсе шошо юалгылан кӧра мӱкш-влак тудым ситышын поген ышт керт. Тиде отарыште эн шукыжо кажне омарталан шотлымаште 45 килограмм мӱйым кӱзеныт, 2015 ийыште – 20 килограмм деч шагалрак, 2016 ийыште – 35 килограммым. А тенийсе чумыр лектыш нерген тӱрыс иктешлен каласаш неле. Но икте раш: тенийсе гай уда игечым илалшырак-шамычат огыт шарне, да тиде гана сай лектышым вучышаш уке. А мӱкшызын паша лектышыже игече дене пеш чак кылдалтын.
Эмлалтнет – отарыш тол
Пытартыш кок ийыште Зайниевмыт апитерапийым кучылташ тӱҥалыныт. Посна изи пӧрт-влакым келыштареныт, тушто малыме кровать йымак мӱкш ешым веранденыт. Посна люк гоч омарта кӧргысӧ юж пӧлемыш толеш да тудын дене малыше еҥ шӱла. Тылеч посна омарта кӧргӧ гыч толшо тыгаяк юж дене вигак пуч гоч шӱлаш йӧн уло. Утларакшым шӱлымӧ органым эмлат. Тыгак мӱкш умдо дене эмлалтыт. Чыла тиде пашам тӱрыснек Светлана Андреевна эскера. Вет тудо — медпашаеҥ. Эмлалташ толаш кумылан-шамыч ятырын улыт. Мӱндыр верла гычат тышке корным кучат. Кок-кум кечылан эмлалташ але канаш толшо-шамыч тыштак ончен куштымо свежа пакчасаска, тыште ашныме чыве але кролик шыл гыч кочкышым шкеак ямдылен, тыгак изи пӱяште колым кучен кертыт.
В.Зайниев эше кидмастар. Мӱкш ончымо годым кучылташ кӱлшӧ ӱзгар-влакым шке гыч шонен ыштыше уста еҥ. Мутлан, пергам лукшо да прополис ложашым ямдылыше оборудованийже-влак Башкортостан Республикын Ялозанлык министерствыжын, мӱкш ончымо да апитерапий рӱдерын Чап грамотышт дене палемдалтыныт. Тылеч посна изи атылашке, тыгак пластик кленчашке мӱйым тулен темкалаш насосым, сакыр порошокым ямдылыше дробилкым да моло тыгыде ӱзгарымат ямдылен. Чыла тидым пашаште кузе кучылташ лиймым Марий Эл гыч мийыше мӱкшызӧ-влак шке шинчашт денак ужыныт.
Пошкырт мландыште пел сутка, а Зайниевын отарыштыже шым-кандаш шагат веле лийна гынат, мӱкш ончымо пашаште ятыр уым пален нална. Тидым веле огыл ужна, тыште илыше-влакын тыматле, поро кумылан улмышт, тыгак унам вашлийын да ужатен колтен моштымышт мемнан шӱмеш эрелан кодеш. А мыланем гын поснак отарым иге ешым кузе ойырыде кучымо йӧн, мӱкш еш шӱлыш дене эмлалтме, тыгак омшаник, мастар еҥын шке ямдылыме ӱзгар-влак келшышт. Мӱкш ончышо семын мый шкеат южо йӧнжым кучылташ палемденам.
Мӱндыр кундемыште лийме деч вара икмыняр еҥ деч ужмо-колмо нерген шонымашышт дене палдараш йодна.
В.Григорьев, Оршанке район Чирки ялысе мӱкшызӧ:
— Мыят отарыштем апитерапий йӧн дене эмлалташ изи пӧртым келыштарынем. Малыме кровать йымаке мӱкш ешым шындем, омарта кӧргысӧ юж пӧлемыш пураш тӱҥалеш. Тыгак пуч дене вигак шӱлаш йӧнештараш лиеш. Мыланем ончаш оҥай ыле: Пошкырт велне чыла тиде пашам кузе виктарен колтымо? А теве пергам караш гыч лукмо, ойырымо йӧнештарымашым мыят шке ыштенам да кучылтам.
И.Ясмурзин, Морко район администрацийын ялозанлык отделжын тӱҥ специалистше:
— Мыят Пошкырт кундемыш икымше гана миенам. Зайниевын мӱкш ончымо опытшым мемнан районыштат шыҥдараш уто огыл, шонем. Сай опытшо нерген мӱкшызӧ-влак дене вашлийме годым каласкалаш йӧн уло.
Г.Храмов, Курыкмарий районысо мӱкшызӧ-влак ушемым вуйлатыше:
— Шуко оҥайым пален нална. Миен коштмына пайдале лие. Южо опытшылан мемнан мӱкшызына-влакат эҥертен кертыт. Мутлан, ава шӧрым ямдылыме, мӱкшавам искусственно тӱжаҥдыме йӧн нерген утларак раш пален налаш оҥай ыле. Вет Зайниев мыланна шуко секретшым почо.
В.Южаков, республикысе «Марий отар» мер ушемым вуйлатыше:
— Ме мӱкшызына-влаклан ий еда, верыш лектын, ончыл опытым шымлаш йӧным ыштена, семинарым эртарена. Пытартыш ийлаште Медведево, Звенигово, Советский, Морко районлаште тыгай мероприятийым чумырымо ыле. Ваш-ваш тунемын веле пашанам вияҥден, уэмден колташ лиеш. Пошкырт велнысе мӱкшызын пашаж дене палыме лияш мийыше кажне еҥлан, очыни, оҥай веле огыл, эше пайдале лийшаш.
Вячеслав Смоленцев.
Снимкылаште: мӱкшызӧ-влак Светлана ден Валентин Зайниевмыт; В.Зайниев искусственный авагудыш личинкым вераҥдымым терга; мӱйым атылашке шке ыштыме насос дене темкала; омарта гыч пӧлемыш мӱкш ешын шӱлышыжӧ пуч дене толеш; мӱкш ешым тудын южшо дене эмлалтме пӧлемыш келыштарыме; эмлалтме пӧлемыште; мӱкшотар; кол пӱя; Марий Эл гыч мийыше мӱкшызӧ-влак отар дене палыме лийыт; омарта тоштер; самовар воктене мутланымаш; отар оза ончыл йӧнжӧ дене палдара; Марий кундем гыч мийыше мӱкшызӧ-влак Пошкырт йолташна-шамыч дене пырля; В.Зайниев ден «Марий отар» ушем вуйлатыше В.Южаков.
Авторын да В.Зайниевын архивше гыч налме фото.
