ВАШМУТЛАНЫМАШ

«Ӧрдыжтӧ илен, шочмо йылмым йӧраташ утларак кумыл ылыжын»

Калык манмыла, жап огыл, ӱмырна тыге писын эрта. Марий кугыжаныш университетыште шинчымашым нӧлтымем годым йылмын поянлыкше дене палдарыше ик туныктышыжо, тунам эше самырык, Олег Арсентьевич Сергеев лийын. Морко кундемысе Эҥерӱмбал ялеш шочын-кушшо марий рвезе таче –- пагалыме лӱмлӧ шанчызе, филологий науко кандидат; марий йылме возыктыш, мут ышталтмаш, мутвундо, мутер паша, стилистике, тошто памятник-влак шотышто кугу специалист, Марий Эл Республикысе наукын сулло пашаеҥже. Пытартыш латик ийыште тудо В.М. Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше институтышто тырша. Кужу жап йылме пӧлкам вуйлатен.

Ӱшанымат ок шу. 9 сентябрьыште тудо 60 ийым тема. Лӱмгечыже вашеш тиде моткоч тымалте койышан, ушан-шотан айдеме дене вашлийын мутланаш амал лекте.

– Олег Арсентьевич, лӱмгечыда вашеш шкаланда да марий калыклан шкешотан пӧлекым ыштенда, кугу пашам мучашленда, у книгам луктында.

– Тиде – кужу жап ыштыме паша лектыш. Монографий «Язык памятников письменности марийского языка (конец XVII – XVIII вв.)» маналтеш. Вуймутшо гычак умылаш лиеш: книга марий возыктышлан, тудын вияҥ толмо корныжлан пӧлеклалтын. 1697 ийыште икымше гана марий шомак кагаз ӱмбаке возалтме пагыт гыч тӱҥалын, XVIII курым жапыште мо марла возалтын, тӱрлӧ архив ден книгагудылаште материалым пырчын-пырчын поген лончылен лектынам. XVIII курым мучаш да XIX курым тӱҥалтыш дене кылдалтше «Речь черемисская» манме текстымат онченам. Тошто шарныктыш-влакын йылме ойыртемыштым, могай диалект, говор негызеш ышталтмыштым, йӱк ойыртемыштым, мутвундо ден грамматик поянлыкыштым – икманаш, чыла авалташ тыршенам. Книгам лукташ окса эре чӱдӧ, но лӱмгече вашеш Марий шымлыше институтын, Марий Эл Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерствыжын полшымышт дене тудым луктын кертме.

– А кунам Те марий йылмым шымлыме пашалан кумылаҥында?

– Шке жапыштыже, 1989 ийыште, Марий кугыжаныш университетыш пашаш толмекем, кафедр пелен «Марий йылме» лабораторий лийын. Тудым профессор Иван Степанович Галкин вуйлатен. Тудын кӱштымыж почешак тунам мый марий мут ышталтмаш темым шымлаш тӱҥалынам. Йодыныт — ыштенам. Тыге икымше книгам – «Марий йылме. Мут ышталтмаш» учебный пособием – савыкталт лектын.

Шымлыме паша чылажат университетыште тунемме пагыт гыч тӱҥалын, лач тудо корным почын, шулдыраҥден. Курсовой пашам возенна. II курсышто тунеммем годым вучыдымын Тартусо университетыште эртаралтше студент-влакын конференцийышкышт логалынам. Тушто академик, лӱмлӧ профессор Пауль Аристэ дене палыме лияш пиал ыле. Визымше курс деч вара Аристэ Тартусо аспирантурыш ӱжын. Но тудо пагытлан тушко каяш «морально» ямде лийын омыл. Ешаҥынамат ыле, садене кум ий шочмо Азъял школыштем марий йылмым да сылнымутым туныктышым. Кум ий гыч адак аспирантурыш тунемаш каяш Пауль Аристэ деч серыш толын. Чыла шонен, висен, пелашем дене ик ойыш шуын, экзамен кучаш каяш келшышым. Тарту школ мыланем шуко пуэн, умылымашем вашталтен, шинчымашым пойдарен. А тӱҥжӧ — шочмо йылмым пагалаш, йӧраташ, тудлан шӱмаҥдаш полшен. Марий йылме дене кылдалтше документ-влакым архивлаште кычал муын шымлаш да калыклан палдараш тунамак кумылаҥынам. А ты паша шӧртньӧ дене иктак шонем. Молан манаш гын шанчызе-влакын шымлыме пашашт тыглай калыклан шинчаш койдымо гаяк, вет шке пашанам тӱҥ шотышто рушла лекше изданийлаш савыктена. Тыглай лудшо деке тидымак марла намиен шуктымо пашан суапше кугурак. Южгунамже архивлаште тыгай шерге материалым верешташ лиеш, шулдырет кушкын кая…

– А Те могай архивлаш коштында?

– Санкт-Петербургысо кум архивыште, Угарманыште, Озаҥыште, Кировышто лийынам. Суомисе Финн-угор ушемын поян архивштыже аралалтше марий материалым онченам, лудшо дек намиен шукташ тыршенам.

– Те шке жапыштыже кужу жап историй да филологий факультет деканын алмаштыже лийында гынат, шанче пашам шӱкалын огыдал. Финляндий ден Швецийыштат стажировкышто лийында, паша верымат лачшымак йылмым шымлаш йӧным пуышыш кусненда. Тачысе кечылан мыняр шанче пашада уло?

– Тачысе кечылан чылаже – 314 паша. Тышеч латкумытшо – тӱрлӧ монографий, тунемме пособий, учебник да мутер-влак.

– Могай паша лектышдам сеҥымашлан шотледа?

– Тӱҥ пашам – шымлымаш, сандене мо савыкталтын – тиде куан. Вес эллаште савыкталтше книга-влак (тыгайже – кумыт) куандарыде огыт керт. Хельсинкиште лекше марий йылмын мӧҥгешла мутерже, электрон диск, кодшо курымысо колымшо-кумлымшо ийлаште марий терминын ышталтымыже нерген монографийым сай лектышлан шотлем.

Тӱрлӧ должностьышто пашам ышташ ӱшанымат – куан. Ятыр ий деканын туныктымо, шуарыме да науко паша дене алмаштышыжлан, Марий шымлыше институтыштат йылме пӧлка вуйлатышын пашажым шуктенам. Мер пашаштат тыршаш логалеш. Марий кундемысе финн-угоровед-влак комитет вуйлатышылан сайленыт. Россий гыч Тӱнямбал финн-угровед-влак конгресс исполнительный комитетын кок еҥже гыч иктыже мый улам. Ты пашаже шинчалан ала огешат кой, но тудымат шукташ логалеш.

– Шанчызе-влак коклаште икте-весын сеҥымашыжлан кӧранымаш шижалтеш мо?

– Ме чылан тӱрлӧ улына, чылан айдеме улына. Кӧранымашат лийын кертеш. Шымлызылан шке ойырен налме пашаштыже иктаж-могай сеҥымашке шуаш нигӧат чаракым ок ыште. Ыштыше эре сеҥымашке шуэш, шонем.

– 60 ий – тиде шуко?

– Шканем тынар ийым ом пу, ӱшанымылат ок чуч. Шижам – пагыт эрта, вием улмыла чучеш. Тазалык лиеш гын, эше пашамат ышташ кумыл уло. Шонымашат ятыр.

– Уш дене ыштыме паша коклаште вуйдам кузе кандареда?

– Ойырен налме пашалан ом ӧкынӧ. Мутат уке, науко паша дене гына от серлаге, вуй комдо огыл, тудат ноя. Тыгай годым сад-пакчаште лияш кумыл лектеш. Кидыш товарым, чӧгытым налын, иктаж-мом ыштет, мланде пашам шуктет. Ялыште шочын-кушшо еҥлан ача-аван шуктымо паша лишыл, тидыже вӱрыштак шинча. Шке сад-пакчам тӱзатыме паша куандара да кандара.

– Илышыште мондаш, ӱштыл кудалташ шонымо тат уло?

– Мондынем ыле ӱдырем ден эргымын илыш гыч кайыме пагытым. Йол ӱмбаке шогалтымеке, вийвал пагытыш шумекышт, кӱшыл шинчымашым налмекышт, врач, офицер лиймекышт, шке шочшым йомдараш моткоч йӧсӧ. Мый кызытат нуно илат манын шонем… Эргым дене ӱдырем пеленна улыт, илышаш вийым пуат. Нуным шонен, чонем луштарем, мом ыштен коден кертмемым шуктынем. Ойлат, жап эртыме семын чыла мондалтеш. Уке, нимо ок мондалт, эргым ден ӱдырем илышемын пытартыш татше марте шӱмыштем илаш

тӱҥалыт. Еҥын ойгым весылан умылаш неле… Кызыт мемнам кум уныкана куандара. Нуно кажне кеҥежым коча-ковашт деке толыт.

– Тендан шочмо ял гыч шуко лӱмлӧ еҥ лектын. Очыни, ала тидат Тыланда илышыште ала-могай да сеҥымашке шуаш шӱкалтыш лийын.

– Тидыжат уло. Шочмо ялем пеш сылне пӱртӱс лоҥгаште верланен. Тотарэҥер, Преҥган корем, Шӱрголык, Опони корем, Кӱан ото, Сар калык ото, Тӱшка олык, Шочын ото да моло вер-шӧр кызытат шкеж деке ӱжеш. Йолташ памашат шке тамле вӱдшӧ дене сийлаш ямде. Ялна ятыр лӱмлӧ еҥ-шамычым куштен. Нунын кокла гыч эн ончыч ялозанлык доктор, профессор Степан Ласточкиным, профессор Назарий Александровым, сотемдарче-влак Филипп ден Фёдор Букетовмытым, Марий Эл ялозанлыкын сулло пашаеҥже Анатолий Кушаковым да молымат палемдаш лиеш.

– Илышыште сай каҥашым пуышо-влак вашлиялтыныт?

– Кок еҥлан тауштем. Авамлан… Авам 1981 ийыште университетыште тунеммем годым илыш гыч кайыш. Тудо ойла ыле: «Эргым, тунем пытарыметым ужын шуктышаш ыле». Моткоч чаманем, ужын ыш шукто. Кокымшо – научный вуйлатышем, тӱнямбал кӱкшытыштӧ волгалтше уста йылмызе, финн-угровед, академик Пауль Аристэ. Лач тудлан кӧра мый йылмызе лийынам. Профессор дене кум ий жапыште эре пырля лийынна. Тудын пашам ыштымыжым, койышыжым, порылыкшым эскеренам, шкаланем налаш тыршенам. Ӧрдыжтӧ илыме шочмо йылмым йӧраташ утыр да утыр шӱмаҥден.

– Ик пашам мучашлымеке, весылан пижыда, очыни?

– Кызыт марлаш кусарыме черке книга-влакын йылмыштым шымлаш пижынам.

– Мут ышталтме/ышталтмаш йодышым кузе ончеда?

– Сай могырым веле. Раш, ямде шомакым кӱсынлен гына мутвундым пойдарымаш – сай корныжак огыл. Тыгодымак оккӱл деч посна вес йылме гыч шӱшкылт пурышо шомак ваштареш шогалман. У мутым ышташ кӱлеш, но тыгодым мут ышталтмашын ойыртемжым шотыш налман. Весе – мутым тӱргоч ыштымат сайыш ок кондо. Йылме законым пудыртыл ыштыме шомак ваштареш улам.

Олег Арсентьевич, шочмо кечыда дене ! Марий Эл» газет редакций деч кугу саламлымашым налза. Тек чыла шонымашда шукталт толеш, а тидлан тазалыкда лийже, вийда шутыжо, паша тӱвыргӧ лектыш дене куандарыже!

Светлана Носова мутланен.

Снимкыште: Олег Сергеев.

 Фотом О.Сергеевын еш архивше гыч налме. 

 

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий