Морко районысо Шлань ял Татарстан чек воктене верланен, сандене тушто татар ден марий-влак ожнысекак икте-весым умылен, ваш-ваш полшен, келшен илат.
Ял деч тораште огыл кугу чодыра гӱжлен шога, туштак Шора эҥер йоген эрта. Жапше годым чодыра вес велне, курыканрак верыште, 9-10 суртан Житляр ял лийын. Но тушто илыше-влак эркын-эркын тӱрлӧ верыш илаш кусненыт. Мутат уке, шукынжо – Шланьыш. Нине радамыш Шакирзьяновмыт ешымат пурташ лиеш.
– Тунам улыжат ик ияш лийынам. Тидын нерген авамын ойлымыж гоч веле палем. Кок урем мучашкат икмыняр татар еш пӧртым кусарен конден. Мемнан пӧрт тураште вер купан лийын, сандене кудывечыште пел кеҥеж марте модын-куржталын кертын огынал, – шарналта йоча пагытшым Габдулманнаф Мухаметзьянович. – Вараракше пӧрт ваштареш пӱям кӱнчышт. Тунамже мланде кошкымо гай лие.
– Эше марлан толмо годымат ночко ыле, пӧртйымалнат вӱд шинчен, садлан У урем мучашке илаш кусненна, – мутланымашке кумылын ушныш пелашыже Лидия Никитична.
Вате-марий 55 ий икте-весым умылен, переген илат. Кок ӱдырым ончен куштеныт, йол ӱмбаке шогалтеныт.
Шукерте огыл нунын деке мийымем годым ӱдыр-веҥыже уныкаже-влакат погыненыт ыле. А нунышт кажне каныш кечын толын каяш тыршат, сурт сомылкам ышташ полшат.
– Кудывечым эрыктыме, пакчам кӱнчен, чыла тӧрлымӧ, шындыме… Тиде канышлан лӱмынак мончаш пураш толынна. Шочмо суртышто капкыл кана, чон паремеш. Адакшым ача-авам денат мутланен шинчыме шерге. Мемнан толмылан нунат куанат, – пелештыш монча деч вара пӧртыш пурышо Фарида ӱдырышт.
Чынжымак, илалше-влак пашалан полшымылан веле огыл, шочшышт, уныкаштым ужын йывыртат. Йывыртат веле огыл, южунамже шулдыраҥыт! Кудывечыш лектын, самырыкышт семын иктым, весым ыштылаш тӧчат, но ӱнарышт ончычсо гай огылым шижын, лыпланат…
– Чингыль пар былян, кызым! Чай ичасым ма? – чевер чуриян ӱдыржылан монча деч вара чайым темла аваже.
– Рахмат сизге де, орманга чайган кура чильге былян, – вашештыш Фарида да чайгоркажым кидышкыже нале да шомакшым шуйыш. – Шич воктекем, авай, шкеат пеленна чайым йӱ.
Лидия Никитична ден Габдулманнаф Мухаметзьяновичын Фарида ӱдырышт Унчо каче Валерий Бушковлан марлан лектын, эрге ден ӱдырышт уло. А кугурак ӱдырышт, Фирая, Тат-Чодыраялыште ешыж дене ила. Пелашыж дене кок йочам ончен куштеныт, ик уныкаштат уло.
Татар рвезе ден марий ӱдыр кузе палыме лийыныт да ешым чумыреныт? Тиде йодыш, очыни, кажныжлан оҥай, вет ешыште кок калыкын шочшыжо чылаж годымак пырля илен огыт керт маныт: марийлан – марий, татарлан – татар… лийшаш маныт. Но тиде ой дене Шакирзьяновмыт еш пешыжак огеш келше.
– Тӱҥжӧ – икте-весым умылен, колыштын моштыман, – каласыш суртоза.
Чынжымак, еш илыш пасу корным вончымо гай огыл. Кажне еҥын илыш-корныжо тӱрлӧ шӧрынан.
Габдулманнафын аваж ден ачаже татар лийыныт. Школыш кайыме марте изи рвезе татарла гына мутланен, а парт коклаш шичмеке марла кутыраш тӱҥалын, вет пырля тунемме йолташыже-влак чылан марий лийыныт.
– Илья Арсиҥге, Павыл Осып… – школ годсо йолташыже-влакым парняжым пыштен шараналташ тӱҥале да кумылжо тодылалтме гай лие. – Шукышт ынде укеат улыт…
Шлань школышто ныл классым тунем лекмеке, Г.Шакирзьянов Унчо кыдалаш школыш вончен, но… Школым кудалтен каяшыже пернен, вет сар пытыме пагытыште илыш йӧсӧ лийын, пашам ыштен, аважлан полшаш кӱлын.
– Ачам сарыш наҥгаеныт, акам ден когыньнам авамлан ончаш йӧсо лийын, – тунамсе жапым тачысе кече семын сайын шарна чал ӱпан пӧръеҥ. – Ачам шучко тушман-влак ваштареш кредалмаште лийын, 1943 ийыште сӧй пасуэш вуйжым пыштен.
Тыге нылымше классым тунем лекше рвезылан илышым кугыеҥ семын ончаш логалын. Нӧргӧ капкылже дене кугыеҥ дене тӧр колхоз пашаште тыршен: пасушто кылтам пидын, сӧсна кӱтӱм кӱтен.
– Грузчикланат ятыр ий коштынам, – ойла Габдулманнаф Мухаметзьянович. – А сулен налме канышыш лекмеш плотник пашаште лийынам.
А тидлан тудо самырыкше годсекак мастар лийын. Калыкыште манмыла, кид-йолжо чыла пашалан толын.
– Йолташ-шамычым онченак тунемынам. Мемнан кокла гыч Радикын ачаже пеш мастар лийын. Тудым ончен, кидыш товарым кучыдымо еҥжат плотник пашалан кумылаҥеш, – воштылеш илалше пӧръеҥ. – Пашаште эр гыч тӱҥалын кас марте тыршыме, ноялтынат, но вийвал пагытыште шижын огынал витне, мӧҥгысӧ сомылым ыштен пытарымеке, садак модмашке коштынна.
Рӱмбалгымеке, ялысе самырык тукым ял покшелсе отыш погынен. Икте-весе дене тӱрлым мутланеныт, каҥашеныт, модыныт, куржталыштыныт, а эн чотшо весела гармонь сем почеш мураш, кушташ йӧратеныт. Лач тушто топката капкылан, шемалге чурийвылышан Габдулманнаф изирак капкылан шыма, мотор ӱдыр Лида дене палыме лийын.
– А гармонистше тунам моткоч шукын лийыныт, – фотокартычке-влакым ончен, ятыр ий ончычсо пагытыш пӧртыльӧ ӱдырамаш да шовычшым тӧрлатенрак пиде.
Лидия Никитична тиде ялыштак шочын-кушкын. Верысе школ деч вара кыдалаш шинчымашым Унчышто налын. Тудат самырыкше годсекак колхоз пашаште тыршен. Кугурак ийготан ӱдырамаш-влак дене пырля, тӧр шогалын, шурным ӱден, шудым солен, удырен. А вараракше, Иван изажын кевыт гыч кайымекыже, олмешыже тыршаш тӱҥалын да сулен налме канышыш лекмешкыже ты сомылым шуктен. Лида кокайын кӱшыл (озанлык сатум веле ужаленыт – авт.) кевытыште пашам ыштымыжым, поснак шершот паҥгам кышкылтын шотлымыжым, моткоч сайын шарнем.
– Ик жап ялысе ӱдыр-шамычым Волгоградыш пашаш наҥгаеныт. Мыят нунын радамыш логалынам. Тусо фермыште эрже-касше пашам ыштенна, доярке лийынна, ушкалым пече коклаштак лӱштена ыле, – мут ярымжым ронча Лидия Никитична. – А тиде жапыште Габдулманнаф Саратовышто пашам ыштен. Тудат ялысе рвезе-влак дене пырля каен, чоҥымо пашаште тыршен.
– Шке ийготан-влак дене пырля армийыш каяш шоненам, но илалше авам шкетшым кодаш огыл манын, мыйым колтен огытыл. Ялсоветышкат йодын миенам, справкым пуэн огыл, «ават деч йодынат ма?» маныныт. Армийыш колтен огытыл да садлан Саратовыш каенам, – каласкала Г.Шакирзьянов. – Икмыняр ий мӧҥгӧ деч тораште пашам ыштымеке, авам деке пӧртылынам. Тудо жаплан Лида Волгоград гыч толын шуын ыле.
Ӱдыр-каче икмыняр жап келшымеке, ешым чумыреныт. Кузе шонеда? Нигӧлан нимом ойлыде, чолга татар рвезе марий ӱдырым вик мӧҥгыжӧ конден пуртен. Эсогыл ӱдырын аважат тунам унала каен улмаш.
– Вес кечын шондыкшым налаш мийымеке, уна-шамычым мӧҥгышкына кондышна. Тиддеч вара кугурак-влак мылам ик жаплан «шолыштшо татар» лӱмымат «шуралтышт», – воштылеш чал ӱпан пӧръеҥ да пелашыжын могырышкыжо порын ончалын, воктекыже шинчаш темлышыла, кидше дене пӱкеныш ончыктыш. – Но шолып пашамым сайлан шотлышо-влакат лийыныт.
Марлан толмеке, Лидия Никитична пелашыж семын йӱлам шукташ тӱҥалын, но тыгодым марий пайрем нергенат монден огыл, эреак пырля палемденыт. Йочашт шочмеке, марлат, татарлат мутланеныт. Оръеҥлан кутырымо шотышто нимогай нелылык лийын огыл, вет нунын суртыш татар-шамыч чӱчкыдынак толеденыт, родо-тукымжо кокла гычат ты калыкын шочшышт ятыр, сандене татар-марий еш пайремлан кок калыкынат кочкышыжым ямдыла.
Мо оҥайже – изинек татарла гына мутланыше марла моткоч сайын кутыра да кызыт утларакше лач тиде йылме деак мутлана. Мутлана веле огыл, эше «Марий Эл» газетлан кажне гана возалтеш да почтальон толмеке, тӱҥалтыш гыч мучаш марте лудын лектеш.
– Газетым лудын пытарыде, чонжо огеш кане, – ойла шыма пелаш, йӧратыме да йӧратыше ава-кова.
А кеҥеж шумеке, Габдулманнаф Мухаметзьянов велосипед дене поҥгым, эҥыжым погаш коштеш.
– Пӱртӱсыштӧ лияш моткоч йӧратем. Йӧра кеч чодыра воктене илена, юж яндар, кайык мура, шӱшпык шӱшка. Чодыраш миен толам да чонем лыплана, – мыйым ужатен лекшыжла каласыш 81 ийым эртыше пӧреҥ. – А Лидам кызыт сурт деч торашке огеш кошт, тек лучо мемнам мӧҥгыштӧ вуча.
Теве тыге, икте-весым йӧратен, переген илат татар-марий ешыште. А пиалан лияш могай калыкын шочшыжо улмо тӱҥжӧ огыл, шонем. Тӱҥжӧ – ваш-ваш умылымаш, пагалымаш да родо-тукым, пошкудо дене келшен илымаш.
А.БАЙКОВА
Авторын фотожо
