МАРИЙ ЙӰЛА

Йӱла ӱшаным ешара

Марий юмыйӱла ушемлан – 30 ий

«Кажне калыкын уло ончалтыш,

Кажне калыкын уло йӱла.

Марий-влаклан ӱшанле аралтыш –

 Чимарий ото, юмынйӱла»

 (Зоя Дудина)

Тений Марий юмыйӱла ушемым ыштымылан 30 ий темеш. Марий веран угыч ылыжме пагытын шкешотан лӱмгечыжым палемдыме амал денак кодшо каныш кечылаште республикысе Мер-политик рӱдерыште «Йӱла да тӱвыра-влак коклаште марий юмыйӱлан верже да тӱсшӧ» регион кокласе шанче-практик конференций Мер Каҥашын шошымсо сессий кышкарыштыже эртен. Тушко республикысе онаеҥ-влак дене пырля Российыште марий-влакын тӱшкан илыме верлаж гычат толыныт: Пошкырт, Татарстан, Одо республикла, Свердловск, Киров, Нижегородский  областьла, Санкт-Петербург ола гыч.

Мо? Кушто? кузе?

Конференцийын икымше кечысе пленарный погынымаште онаеҥ, шанчыеҥ, мер, кучем еҥ-влак организацийын эртыме корныжым, пашажым, кучем ден кылжым, вуйлатыше ден онаеҥ-влакын надырыштым да моло йодышымат иктешленыт. Кокымшо кечын конференций Марий Турек поселкышто «йыргешке ӱстел» йыр мутланымаш семын шуйнен.

Куанен палемдыман:  тиде кумло ий жапыште марий юмыйӱлам тыгай кӱкшытыш нӧлтал кертме. Ынде тудын нерген шанче кӱкшыт гычат мутланена. Сандене йӱла пашам негызылыше, варажым угыч ылжтыше, вияҥден, пеҥгыдемден, пойдарен, вуйлатен толшо онаеҥ, мер еҥ-шамычлан таум гына ыштыман.

Тачысе кечылан Марий Элыште юмыйӱла рӱдӧ организаций районласе 12 общиным уша. Ик эн ончыч 2004 ийыште Шернур районысо «Марий кумалтыш» общине регистрацийым эртен (вуйлатышыже да тӱҥ онаеҥже Вячеслав Мамаев), почешыже 2005 ийыште  У Торъял ден Советский районысо-влак.

12 общиныштыжат шке вуйлатышышт, уставышт уло. Марий Турек, У Торъял, Советский районласе общине-влак посна пӧлемыште вераҥыныт.  

Таче ушем йол ӱмбалне пеҥгыдын шога. 2007 ийыште юридический регистрацийым пеҥгыдемден. 2012 ийыште ушемын тамгажым тыгак официально регистрироватлыме.

Пошкырт кундемыштат марий юмыйӱлан рӱдӧ организацийже шым общиным уша. Тыгак Угарман кундемыште ик организаций регистрацийым эртен.

Вуйын шогеныт

Марий юмыйӱла ушемын уэш 1991 ийыште вияҥаш тӱҥалын. 1991 ий 6 июньышто «Ошмарий-Чимарий» рӱдерын икымше учредительный погынымашыже эртен. Марий юмыйӱла йодышым тунам вияҥдаш полшышо-влак коклаште тунамсе кугыжаныш секретарь Н.Ф.Рыбаков, В.И.Иванов, А.И.Якимов, М.Е.Шиляев, А.С.Патрушев, Н.С.Попов, Марий АССР Верховный Советын национальный политик секторжым вуйлатыше В.С.Соловьев, МАССР Министр-влак Советын пӧлка вуйлатышыжын алмаштышыже В.А.Исаков лийыныт.

Икымше кугу тӱня кумалтышым Марий юмыйӱла ушем 1991 ий 11 шыжан Параньга район Олор ял кӱсотышто эртарен. Кугыжаныш кучемат тореш лийын огыл, полышымат пуэн.

Марий юмыйӱла ушемым эн ончыч Александр Михайлович Юзыкайн вуйлатен. Ош тӱня гыч кайымекыже, ты пашам виктараш шке семын Алексей Якимович Изергин шогалын. А 1997 ийыште тӱҥ онаеҥлан Степан Андреевич Милютиным шогалтеныт.   1999 ий гыч ушемым Александр Иванович Таныгин вуйлатен, 2017 ийыште тудым Василий Федорович Смирнов алмаштен. А Александр Таныгиным тӱҥ онаеҥ семын палемденыт, таче марте ты ӱшаным сула. 2020 ий гыч ушем вуйлатыше – Александр Васильевич Бирюков, Йошкар-Оласе общиным вуйлатыше.

Шинчасортала аралаш кӱштеныт

Ото-влакым, Юмын кумыл дене вашлийме суртым, кугезына-влак шинчасортала аралаш кӱштеныт, ойла тӱҥ онаеҥна. Марий Элыште чылаже 600 наре ото уло. РФ калык-влакын тӱвыра поянлык объект-влак единый кугыжаныш реестрыш тачысе кечылан 327 отым пуртымо. Нуным пӱртӱс памятник семын кугыжаныш аралтыш йымаке налме. Кызыт республикыште ото-влакын чекыштым рашемдыме паша вийым налын. 24 отыжын чекшым рашемдыме. Но ты пашам шуктышо специалист-влакын палемдымышт почеш, верлаште нунын чотышт утларак улмо рашемеш.

Кажне ялын шке отыжо уло. Ял кучемын отыжо, шнуй да мер юмылан кумалме ото-влак посна палемдалтыныт. Тӱшка ялын тукымвож, тиште але мер кумалтыш, але ял шотан илемын отыштат посна ойыралтеш. Тӱня кумалтыш отылаште  икмыняр тиште пырля кумалыт. Тыгак уло марий калык дене кумалме ото-влак улыт.

Онаеҥ-влакын пунчалышт почеш тӱня кумалтышым эртарыме тӱҥ отылан Кужэҥер районысо Ош куэр отым шотлымо, тудым тӱзатен шындыме. Тӱня кумалтыш-влакым Шернур районысо Купран, Коклала, У Торъял районысо Савараното, Шваното, Советский район Чокмото, Яҥгранур, Морко район Вараҥгыж, Кужэҥер районысо Шорното отылаште эртарат.

Йӱла ушем кузе ила?

2001 ийыште Йошкар-Олаште онаеҥ-влаклан икымше семинар лийын. Тушко марий шанчызе-шамычат ушненыт. А 2003 ийыште историй науко кандидат Никандр Попов ден Александр Таныгин «Юмын йӱла» книгам луктыныт. Тудо марий юмыйӱлам тунемаш да кумалтышым виктарыше-влаклан пайдале  улмыжым вес кундемлаште илыше марий-влакат палемдат.

Марий юмыйӱлан негызше нерген тӱҥ умылымаш-влакат пеҥгыдемдалтыныт. Йӱла ушемым вияҥдаш шанчызе-влакат полшат. Шукерте огыл В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым научнын шымлыше марий институтышто Марий юмыйӱлам шымлыше лабораторийым почыныт. Тудым филологий шанче доктор Любовь Абукаева вуйлата. А шымлымаш почеш кугу конфренций-влак эртаралтыт. Нуно шанчызе-влаклан веле огыл, онаеҥ-шамычланат пайдале улыт. Ончыкыжым кумалтыш мутын аудиокорпусшымат ышташ шонат.

2009 ий гыч рӱдӧ марий юмыйӱла ушем «Марий кечышот» календарьым, «Ото» (2009-2011) журналым, «Ош сандалык» (2013), «Ший мундыра» (2013), «Шарнымаш ойпого» (2015) книга-влакым луктын.

Онаеҥ-влакым туныкташ тӱрлӧ семинар эртаралтыт. Тушто йӱла, историй, археологий дене кылдалтше лекций-влакым лӱмлӧ шанчызе-влак лудыт. Кадрым уэш ямдылыше агробизнес институт дене пырля кок ий «Калык да религий кокласе кыл шотышто специалист» курс почеш тунктеныт. Вес кундемласе марий-шамычат тунемаш толыт.  Йошкар-Оласе общинын чолга еҥже Ираида Степановалан ты школын пашажым ворандарымылан тауштыман. Ты общинак рушарня еда ыштыше «Марий  йӱла туэмым» почын. Шернур районышто онаеҥ-влак туныктышо дене пырля школышто марий калык йӱлам туныкташ лӱмын программым ямдыленыт. Марий Турек районысо общинын еҥже-шамычат  шкеныштын этнорӱдерышт пелен почмо тоштерыштыже экскурсийым эртарат, марий кумалтыш йӱла дене палдарат.

 Коронавирус эпидемий пагытыште Агавайрем кумалтышым МЭТР телеканалын да Мегафон сото компанийын полшымышт дене онлайн йӧн дене эртарен кертыныт. Ончышо шуко лийын. Тидыже эше ик гана марий кумалтышын кӱлешлыкшым пеҥгыдемден.  

 Юмын ончылно – калык верч

«Иза-шольо, ака-шӱжар, тулар-тулаче, кава помыш гае уш-акылда кумдан шогыжо, шӱдыр шинча гае илышын йыжыҥжым, тудын йогынжым ончылгочак пален шогыза…», – юмын таҥ-онаеҥ-влакын ойлымо кажне шомакше чонышкак логалеш, вет нуно тӱшка калык верч юмо ончылно пелештен йодыт. Шонет, кушеч тыгай келге шонымашан, моторын каласыме ойжо-влакым муыт. Очыни, юмыжак колта.

Онаеҥ-влак шкештат вес тӱняш кайыше пагалыме онаеҥ-влакын сугыньыштым шуктен илат, кызытат нуным порын гына шарналтат: Кырсаным, Ош Пондашым, Степан Андреевич Милютиным, Ион Александрович Свечниковым, Рудольф Егорович Смирновым, Петр Трофимович Свистуновым, Иван Николаевич Мамаевым да молымат. А нунын пашаштым кызыт шочшышт, тукымышт шуят, шкештат пагалыме онаеҥыш савырненыт: вет нуно Ош Кугу Юмылан кумалын, тудын чыла велжым, пашажым умылен, кумда Сандалыкым ужын да шижын моштат, тудын йымалне марий калыклан куанен илаш йодыт.

Почешмут: Марий юмыйӱла ушемын лӱмгечыжлан пӧлеклалтше конференцийыш погынышо-влакын кок темлымашыштым шошымсо Марий форумын резолюцийышкыже пуртеныт. Иктыже – Марий Элысе школлаште туныктымо «Религий ден светский этикын негызше-влак» модульыш Марий юмыйӱлам пурташ йодмаш дене Науко да образований министерствыш лекташ, весыже – тӱрлӧ кундемыште илыше марий-влакын темлымыштым шотыш налын, марла календарьым ыштыме пашам мучашлаш.

Снимкылаште: шарнаш тӱшкан ыштыме фото.

  Д.Речкинын фотожо.

 

 

 

 

 

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий