Республикысе Марий юмыйӱла ушем 30 ияш лӱмгечыжым палемдаш ямдылалтеш. Тиде пагытыште тудо пеҥгыдын йол ӱмбаке шогалын манаш лиеш. Чыла гаяк районышто общине-влак ышталтыныт, онаеҥ-влак ешаралтыныт, марий ото-влак «ылыжыныт»…
«Чодыра – черемисын илыме юзо тӱняже», – возен шке жапыштыже С.Нурминский. – Чодыра йыр тудын тӱняшинчаончалтышыже пӧрдеш. Черемисын уло йомак тӱняжат чодыра да тушто илыше-влак йыр пӧрдеш, чыла туштыжо, калык ойжо тудын йырак….Чодыраште черемисын умылымаштыже юзо чонан-влак илат: тушто юмо-влак коштыт, осал вият ок мале. Санденак юмылан кумалмаш, религий пайрем ден чон надырым пуымаш лач чодыраште эртаралтыт».
А лачшымак тыгай шнуй вержым марий-влак кӱсото, ото маныт. Тудым айдеме ден юмо-влак коклаште кылым ышташ полшышо верлан шотлат. Тачысе кечылан Марий Элыштына 600 лишке тыгай шнуй вер уло. Кугешнен кертына, республикыште нуным пӱртӱс памятник семын кугыжаныш шулдыр йымаке налме, Россий Федерацийын тӱвыра поянлык объект-влакын единый кугыжаныш реестрышкыже 327 отым пуртымо. А кызыт республикыште закон дене келшышын, нунын чекыштым рашемдыме паша вийым налын. Тидым верысе онаеҥ-влак илышыш шыҥдарат. А тӱрыс пашалан мутым Марий Элын Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерствыжын Тӱвыра поянлык объект-влакым аралыме, пайдаланыме да оролымо шотышто пӧлкаже куча.
Ото-влакын чекыштым рашемдыме пашаже куштылго огыл, но пеш кӱлешан, тидым онаеҥ-влак шкештат, министерствын специалистше-шамычат пеҥгыдемдат. Ото-влакым марий калыкнан тӱвыра поянлык объектше семын комплексно шымлыме, чекым рашемдыме пашам министерствын кӱштымыж почеш кугыжаныш заказ семын Историй да тӱвыра памятник-влакым оролымо да кучылтмо шотышто шанче-производство рӱдер ден Т.Евсеев лӱмеш калыкле тоштерын специалистше-влак шукташ полшат. А кузе ты паша вораҥеш, тидын нерген тоштерын пашаеҥже, историй науко кандидат, этнографий пӧлкам вуйлатыше Дмитрий Байдимиров каласкала.
— Кодшо ийын август гыч декабрь марте ме республикысе отылам шерын лекме пашам эртаренна. Командыштына шанче паша шотышто директорын алмаштышыже, историй науко кандидат Диана Ефремова, археологий пӧлкам вуйлатыше Иван Бойко, информаций технологий пӧлка вуйлатыше Владимир Петухов, тыгак Юл кундем кугыжаныш технологий университетын туныктышыжо-влак, биологий науко кандидат Ольга Малюта, ялозанлык науко кандидат Ирина Куренкова, «ГЕОПРОФИ» ООО-н генеральный директоржо Кирилл Блинов лийыныт.
Могай пашам шуктенна? Кажне отын могай улмыж нерген уверым кагазыш кусаренна, верысе калык деч тудын нерген йодыштынна, экологий велым акленна, фотом, тахеметрический съемкым ыштенна, вара погымо материал негызеш административный, топографический, кадатр карт-влакым ямдыленна, кунам ышталтымыжым, ландшафтын могай улмыжым рашемденна. Министерствын кугыжаныш контрактше почеш ме 15 тыгай отын чекшым рашемденна: Советский районышто – 7, Волжскийыште – 6, Кужэҥерыште – 2.
Советский районышто шымлыме шым ото гыч кумытыштыжо кумалыт: Кукмарий воктенысе Шоктакоремыште, Кундышӱмбалне, Ваштаршӱштӧ. А нылытыштыже уке – Роҥго ял шотан илемыш пурышо Экесолаште, Кукмарий ял шотан илемыш пурышо Шанерыште, Кугенерысе кок отышто. Кундышӱмбал отышто еш, ял, мер калык денат кумалыт. Верысе онаеҥ Андрей Алексеевич Таныгинын ойлымыж почеш, мер кумалтышым Агавайремлан эртарат, еш кумалтышым кажне ийын, кугырак кумалтышым уржа сорла-тургым деч вара кум ийлан ик гана, а верысе общиныным – вич ийлан ик гана. Тÿҥ Юмым (Ош Кугу Юмо), Мер Юмым, Шочын Авам, Мланде Авам, Курык Кугызам тыште шотлат. XX курым кыдалне ото кумалме верыш савырнен.
Мо ойгандарыш: Кугенер воктенысе кок отыштыжат тор ора шуко уло. Сандене Марий Элын Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерствышкыже нине ото-влакым арален кодаш манын кӱлеш мерым ышташ йодмашан серышым колтымо. Роҥго ял шотан илем администрацият, верысе калыкат ты шотышто сай ошкылым ыштышаш, очыни.
А теве Экесола ден Кундышӱмбал воктене верланыше Агавайрем ото коклаште «электрон кӱтӱчӧ» системым верандыме ыле. Ото кумдыкышто тӱкан шолдыра вольыкым кӱтеныт.
Волжский районыш куснена. Терген лекме куд ото гыч кумытыштыжо таче кумалыт: Корамас администрацийыш пурышо Чодыраялысе Агавайрем отышто, Кабаксола ден Усола Корамас Сӱрем отылаште. Кабаксолаште Шем отыш, Усола Корамас «Ял ото» , «Еш кумалтыш» , «Пезмучаш эҥер» отылаш еҥ-влак огыт кошт. Верысе тӱҥ карт Аркадий Алексеевич Федоровын ойлымыж почеш, Кабаксола ден Усола Корамас ото-влак икте-весыж дене чак кылдалтыныт. Сӱрем пайремым эртарыме радамжат ойыртемалтше. Шочмын тудым Кабаксолаште палемдаш тӱҥалыт да кугарнян Усола Корамасысе Сӱрем отышто ужатат. Тиде 12 июль деч вара лиеш. Эшежым шочмын Сӱрем отыш Чодыраял, Кабаксола калык лектеш гын, кушкыжмын – Пезмучаш, Полат Эҥер, вӱргечын – Нурмучаш, изарнян – Усола Корамас да Усола. Кажне ял гыч шопкем кондат да меҥгыш кылден шындат. Тӱҥ онапум – куэм – кумалтыш деч ончыч ний ӱштӧ дене кылдат, а йымаке кож укш-влакым пижыктат. Пурлык чонаным сакалтышашлык руалтышым онапу воктекак пыштат. Онапушкак да воктенысе икмыняр пушеҥгыш надырлан кондымо солыкым, шовычым, тасмам сакалат. Кугарнян Сӱремым мучашлат.
Усола Корамас отыш чыла ял гыч погыненыт. Кумалтыш деч ончыч тӱрышто шинчыше икымше пӧртыш чылан пуреныт, надырлан пуышашлык киндым, мелнам конденыт. Ончылгоч чодыра гыч кум пушеҥгым – ваштарым, пистым да куэм конденыт. Ожныжо кумынек Кабаксоласе Сӱрем отышто налыныт. Нине кум пушеҥге дене уло ял мучко коштыт, кӧ ӱжеш – суртышкат пуртен луктыт. Тидын годым йӱлаш ушнышо-влак чылан мӱкш гай ызгат. Вара кинде-шинчал, пура дене отыш каят. Шнуй вер йыр кум гана коштын савырнат. Икымше йыр деч вара ваштарым авырен налме кумдык кӧргыш вераҥдат да «ваштар гай пеҥгыде кап-кылан лияш», кокымшо йыр деч вара пистым шогалтат да «писте гай пушкыдо чонан лияш», кумшо йыр деч вара куэм шогалтат да «куэ гай ладыра лияш» манын йодын пелештат. Вара Сӱрем Кугу Юмылан тауштат да тудым вес тыгаяк пагыт марте ужатен колтат. Ожно Сӱрем тӱҥалме деч ончыч да ужатыме деч вара Сӱрем пучым кажне ялыште пуалтареныт, а пытартыш кечын тудым отышто коденыт.
Кужэҥер районышто кок отым шымлыме. Тумньымучаш кундемыште Шорнотым да Токтайбеляк кундемыште Шинурысо Агавайрем отым. Шорнотышто, уржа-сорла пашам мучашлымеке, вич ийлан ик гана тӱня кумалтышым эртарат. Верысе карт Александр Степанович Еменгулов отым шотышто кучымылан вуйын шога. Тÿҥ Юмылан (Ош Кугу Юмо), Мер Юмылан, Шочын Авалан, Мланде Авалан, Курык Кугызалан тушто кодшо курымын кандашлыме ийлаж гыч кумалыт. А отын лӱмжӧ нерген районысо онаеҥ Альберт Рукавишников умылтарен. Ото курык саҥга гыч волымаште шӧрын верланен, санденак Шорното маналтеш.
Шинур ото нерген тунам эше илыше пагалыме онаеҥ Вячеслав Михайлович Акуганов каласкален. Тушто кажне ийын, Кугече деч вич арня эртымеке, Агавайремым этареныт. Тусо кумалме йӱланат ойыртемже уло. Эн ончыч кӱсотыш, Ош Кугу Юмо деч ял калыкын вольыкшо сайын тӱланыже, сай игече лийже манын вучаш йодын пелешташ лектыт, шыжым вольык пурлык дене кумалаш лекташ мутым пуат. Курык Кугыза ден Ош Кече Авалан кок туломым ылыжтат. Пырля кинде-шинчалым, пурам налыт. Ты йӱлам этарымеке, кечывал деч вара тӱшкан кумалаш лектыт. Тӱҥ Кугу Юмылан, Агавайрем Кугу Юмылан, Тӱня Кугу Юмылан, Мер Кугу Юмылан, Мланде Авалан, Кӱдырчӧ Кугу Юмылан, Волгенче Кугу Юмылан, Мардеж Кугу Юмылан, Вӱд Авалан пелештат. Кумалтыш деч вара ото воктене тӱрлӧ модышым эртарат. Онаеҥын ойлымыжлан ӱшанаш гын, ты отышто кумалтыш нигунам шогалын огыл. Эсогыл кодшо курымын шымлымше-кандашлымше ийлаштыже отым руэныт гынат. А лу ий ончыч тушко угыч тыгыде куэрым шынденыт.
Отым шымлымашке ушнышо специалист-влак план дене палемдыме пашам веле огыл шуктеныт. Верысе карт-влакын йодмышт почеш эше тыгак индеш ото лийме верым рашемденыт. Нунын кокла гыч кудытшо Советский районышто, кокытшо Волжский да иктыже Кужэҥер велне улыт. Нунымат Российысе тӱвыра поянлык объект-влакын единый кугыжаныш реестрышкыже пурташ йодмашым ямдыленыт. Тачысе кечылан чылаже 24 отын чекшым рашемдыме.
Савыкташ С.Носова ямдылен.
Снимкыште: Кугенерысе Агавайрем ото торым кышкыме верыш савырнен; Д.Байдимиров.
Д.Байдимировын архивше гыч налме фото.
