Национальный автор, мутлан, Марий Элыште илыше серызе рушла воза – тиде сай але уда? Вет тудо шочмо йылмыж дене шонкала, шонымашыжым кагазышке луктын пышта, марий лудшо произведением лудшак, шона. Тыге кеч-могай калыкын писательже кугу порысым шукта: шочмо йылмыжым арален кода. Но… Тудын лӱмжӧ Россий мучко чапланен кертеш мо? Тыгай писатель улмым палаш тӱҥалыт мо? Сылнымут пашаже-влакым Москваште але вес кундемыште савыктат мо? Тачысе мутланымашна – тидын нерген.
Российысе писатель-влак ушемын Марий Элысе региональный пӧлкажым вуйлатыше Светлана АРХИПОВА-ГРИГОРЬЕВАЛАН йодышым Лидия СЕМЕНОВА пуэден.
Л.С.: Светлана, тый кызыт марте эре марла возенат. Йоча-влаклан возымо пытартыш кок книгатым рушла серенат. Могай амаллан кӧра руш йылмыш кусненат? Тыгай шӱкалтышым ышташ мо таратен?
С.А.-Г.: Чылаже 23 книгам савыкталтын. 2004 ийыште Москва воктенысе Липки пансионат пелен Самырык писатель-влакын 4-ше всероссийский форумышт эртаралтын. Марий Эл гыч тушто ме кумытын лийынна: драматург да поэт Александр Петров, руш автор, фантаст Павел Шулепов да мый. Форумыш логалаш да конкурсым эрташ манын, «Пырысиге – мыр-мыр-мыр» ден «Сото кандывуй» йоча почеламутан кок книгам пуэнам, сандене мыланем «Йоча литератур» секцийыште лияш темленыт. Тыге Эдуард Успенскийын да Валерий Воскобойниковын туныктымо тӱшкашкышт логалынам. Ты жапыште Марий Элысе поэтна Анатолий Спиридонов руш йылмыш икмыняр почеламутемым кусарен ыле, лудын пуышым, но шкеже «Марла гына возем» манын ойлышым. Эдуард Успенский тыгай темлымашым ыштыш: «Марла возымет да шочмо йылмым йӧратымет пеш сай, но мастарлыкетым рушла шуарен ончо. Марий калык – 600 тӱжем наре еҥ. Тыгак ыште: ондак марла сере, а вара – рушла. Тыге лудшыеҥет ешаралтеш». «Йӧра, возен ончем», – манынам. Тыге «Лайэл, кушто Таргылтыш-влак огыт мале» йомак-повесть кок йылме дене 2008 ийыште Москосо Роспечатьын полшымыж дене савыкталтын.
2010 ийыште «Я – необычная девочка и Мисс Совершенство» йоча повесть савыкталте. Тудым рушла возенам, марий вариантше уке. Сӱрет-влакым Морко посёлко гыч мастар сӱретче Римма Яковлева келыштарен, комжымат оҥайын шонен. Школлаште выступатлыме деч вара йоча-влак книгам куанен налыт. Семеновко селасе 21 школышто ик класс эсогыл иканаште 15 книгам йодын. «Сова с фонарем и желтые ушки» йомак-повестьым марла возаш тӱҥалынам, пелыж наре сералтын ыле. Роспечать повестьын руш вариантшылан оксам ойырен, тыге ты книга таче кечылан рушла гына савыкталтын. Тиде книга 2020 ийыште «Марий Элысе идалыкын книгаже» конкурсышто «Эн сай йоча книга» номинацийыште сеҥышыш лектын.
Л.С.: Возымет годым нелылыкым от шиж? Содыки вет шочмо йылмет огыл. Кӧ деч ой-каҥашым йодат?
С.А.-Г.: Рушла возымо годым нелылыкым ом шиж. Вет ме кажне кечын кок йылме дене пайдаланена. Сылнымутымат кок йылме дене лудына, аклена. Садлан рушла возымо деч да мо лекме шотышто ӧраш да лӱдаш огеш кӱл. Шке вийлан эре ӱшаныман. Кум ий ондак МарНИИЯЛИ-н директоржо Евгений Петрович Кузьмин «Travel-Russia» медиасообщество дене палымым ыштен, Юл вӱд круизыш Российысе писатель-влак тӱшка дене каяш темлен. Тыге мый Санкт-Петербург гыч уста йоча писатель Светлана Щелкунова дене палыме лийынам. Тудын йоча книгаже-влак шуко йот йылмылаш кусаралтыныт, ятыр литератур премийым налын. Светлана мыйын возымемым сайын акла, йоҥылышем шотышто чыным ойла. Круизыште ме ик арня наре пырля лийынна, йоча-влаклан мастер-классым вӱденна, тыгодым мыланна йомакым возаш заданийым пуэныт. Шкат шижыда, йомакым марла возем гын, нигӧат огеш умыло ыле. Йомакемым серышым да вигак Светланалан, трук руш согласований да монь раш огыл манын, тӧрлаш пуэнам, тудо тореш лийын огыл. Светлана дене кызытат келшена.
Рушла возымо сылнымутем Елена Хисамутдинова чыла годымат редактироватла, ой-каҥашым пуа.
Л.С.: Тыгай явлений кызыт моло калык-влакын литературыштышт палдырна мо? Ала иктаж примерым кондет.
С.А.-Г.: 2019 ий 6-7 февральыште Белоруссийысе Минск олаште эртаралтше «Писатель да жап» литератор-влакын Тӱнямбал симпозиумышкышт Марий Эл гыч прозаик, Россий писатель ушем йыжыҥъеҥ Юрий Соловьев дене миенна. Конференцийыште писатель-влак сылнымутыштым кок йылме дене лудыныт, тыгодым кок йылме дене возымаш могай пайдам конда манме темым нӧлталыныт. Белорусь писатель-влакат кок йылме дене пайдаланат. Италий гыч толшо самырык писатель Андреа Барикко «Англичан йылмым палыде, мый тӱнямбалне ом чаплане ыле» манын ойлыш. Кок але икмыняр йылме дене возен кертмым тудо сайлан шотла.
2007 ийыште Финляндийысе Лахти олаште эртаралтше Литератор-влакын тӱнямбал форумыштышт украин писатель Андрей Курков дене палыме лийынам. Тудо шкенжым рушла возышо писательлан шотла. Тӱнямбалне икымше гана «Пикник на льду» романже дене чапланен. «Англичан йылме дене возаш тунемшаш ыле» манын эре шоненам, да пӱрымаш мыланем англичан пелашым кучыктен» манын каласкалыш. Тыге Андрей англичан йылмым тунемын, вара возымо романже-влакым англичан йылмыш шкеак кусаркален, тӱрлӧ элласе савыктыш пӧртлаш колтедылын. Тудын произведенийже-влакым англичан йылме гыч 36 йылмыш кусарен савыктеныт. Тудо лач писатель сомылжым веле шукта, кугу пӧртым чоҥен да кусарыше-влакым шкеж деке унала ӱжеш, туштак кусарымаш пашам пырля эртарат.
Л.С.: Тугеже марий серызыланат кок-кум йылмым палыман. Палыман да нине йылмыла дене возыман але кусаркалыман…
С.А.-Г.: Йылмым палымаш сылнымутым йыр шараш полша. Йылме-влакым палымым ик кӧгӧным почаш шуко сравочым кучылтмо дене таҥастарат. Тидыже тӱнямбал тӱвыра деке чотрак чакемда, тудын поянлыкше дене пайдаланымашым куштылемда. Ме, йылмым пален, моло сылнымутчо-влакын чоныштым, шонымашыштым писынрак да кумданрак умылен кертына.
Л.С.: Российысе але тӱнямбал конкурслашке шкендын книгат-влакым аклаш темленат мо? Иктаж премийым монь налынат?
С.А.-Г.: «Лайэл, кушто Таргылтыш-влак огыт мале» йомак-повестьым финн-угор тӱняште палыме шанчыеҥ Каталин Надь венгр йылмыш 2013 ийыште кусарен, тудо «Lajel, avagy ahol nem alszanak a Targiltisek meseregeny» маналтын. Тиде книга нерген Интернет лаштыклаште ятыр увер уло. Презентаций Будапештыште эртаралтын, мыйым Венгр писатель ушем да Финн-угор калык-влакын тӱнямбал ассоциацийышт ӱжыныт, корно ден илыме унагудо роскотымат нунак тӱленыт.
Тӱнямбалне улшо шуко кусарыше-влак дене кылым кучем. Эстонийыште Тӱнямбалсе кусарыше-влак рӱдерыште мыйым пеҥгыдемденыт, икмыняр
ий гыч эртаралтше семинарышкышт ӱжыт. 2007 ийыште Финляндийысе Лахти олаште эртаралтше «Моторлык да шучкылык» теме дене лийше Тӱнямбал писатель-влакын форумыштышт участвоватленам. Тиде форум 1963 ий гыч эрта. Ты ганат Россий гыч шкетын веле лийынам. 2007 ийыште йоча-влаклан возымо сылнымутлан Родо-тукым калык эстон программын да Финн-угор литератур ассоциацийын литератур премийын лауреатше лӱм дене палемдалтынам.
Л.С.: Кок йылме денат иктӧр возышо марий автор-влак кокла гыч эше кӧм каласен кертат? Кузе шонет, руш йылмышке куснымо дене марий литератур ок нужнаҥ?
С.А.-Г.: Россий писатель ушемын йыжыҥъеҥже-влак коклаште прозаик-влак Маргарита Ушакова, Эрик Петров, поэт Геннадий Сабанцев кок йылме дене возат. Кок йылме дене возымо уда огыл. Тек марий сылнымутчына-влакым Россий кумдыкыштат да Интернет мучкат палат. А тидыжым руш йылме полшымо дене ышташ лиеш. Ме чыланат почеламут-влакым рушлаш кусараш профессиональный поэт-влакым йодына, тыгодым оксам шке кӱсенна гыч тӱлена. А кунам автор шкежак кок йылме дене возен кертеш, йӧндымылыкыш огеш логал.
Л.С.: Российыште улшо изи чотан калык-влакын сылнымутышт ынышт йом манын, РФ кугыжаныш велым иктаж ошкыл ышталтеш мо?
С.А.-Г.: Пытартыш жапыште Россий писатель ушем сай кылым Российысе тӱрлӧ кундемласе писатель ушемла дене ыштен. Мутлан, «Россий Федерацийысе калык-влакын национальный сылнымутлан полышым пуышо программе» пашам ышта. Тушко 52 регионлаште чумырымо комиссий-влак пурат. Марий Элыште редакционный комиссийым Марий Эл Республикым Вуйлатышын икымше алмаштышыже М.З. Васютин вуйлата. Тиде пашам ме кудымшо ий вораҥдарен шогена. Таче марте «Россий калыкын кызытсе литератур» серийыш пурышо «Поэзий», «Йоча литератур», «Прозо», «Драматургий» антологий-влаклан марий писательна-влакын сылнымутыштым темлыме. Кызыт «Публицистика» антологий дене паша вораҥеш. Нине антологийлаште автор-влакын серымышт кок йылме дене пуалтеш. Шуко писательын сылнымутшо пелен «Автор шке кусарен» манын палемдалтын. Тугеже Российын моло регионыштыже писатель-влак кок йылме дене пайдаланат да моштат.
Мый таче пеҥгыдын каласен кертам: марий сылнымутна виян, писатель-влак лудшылан эреак кӱкшӧ сылнымутым темлат. Ме сылнымутна дене кугешнен кертына.
Л.С.: Тау, Светлана Дмитриевна, йодыш-влаклан вашештыметлан. Мутланымаш умбакыже шуйна, Марий Элысе писатель-влак ушемын йыжыҥъеҥже, тыглай лудшына-влак шке шонымашыштым возен колтат манын ӱшанена.
