Козьмодемьянск эре садеран лийын, ойлат тушто кужу жап илыше-влак. Тошто документ-шамычат тидымак пеҥгыдемдат. Мутлан, «Экономические примечания Генерального межевания земель» (1795 ий) документыште возалтын: «Тиде олаште тӱрлӧ саскан сад-влакым ончен-куштат: олма, вишне, шоптыр – шкалан веле огыл, ужалашат».
Краевед Спиридон Михайлович Михайловат «Садым ончен-куштымо нерген «Статистический очерке о Козьмодемьянском уезде» (1854 ий) документыште возен: «Кугу сад уездыште 250 нарыш погына. Тушто 2000 гыч 3000 пуд марте олмам ончен-куштат. Эн сай олмажым пудшым 25 — 50 теҥге дене ужалат. Начаррак сортшым – 5-15 ырший дене». 1860 ийыште Михайловак воза: «….Садлаште тӱрлӧ сорт олма, вишне, ош, шем, йошкар шоптыр, крыжовник кушкыт. Пытартыш жапыште нуным ончен-куштымо паша сай парышым конда. Сай лектышан идалыкыште Вятке губерний, Яраҥ уезд гыч закупщик-влак толыт да шке кундемышкышт чыла нине саскам кугу обоз дене колтедылыт, эшежым параход ден посна закупщик да пассажир-шамычлан оптен колтат. Саска лектышын ик ужашыжым оласе да уездысе пазарлаште ужалат. Жап эртыме семын садым ончен-куштымо паша изи огыл промышленность лиеш». Вес краевед Константин Сергеевич Рябинский ты ой дене келша: «Сад чот 480 нарыш шуэш, 44 десятиныште. Нунын деч 3900 теҥге парышым налыт».
Козьмодемьянскын 1876 ийысе планжат олаште шуко сад ден пакча улмым пеҥгыдемда. «Волгарь» газет 1911 ий 30 августышто возен: «Козьмодемьянскыште август мучко эн сай олмам пудшым 80 ыр дене ужаленыт, кокымшо сортым – 40 ыр дене, кумшым – 10 ыр дене. Юл ден Чолман эҥер мучко грузым шупшыктышо параходство гына тидын дене поя. А сатучо-влак парым дене кодыт. Нуно шке сатуштым куш чыкаш огыт пале да шулдын пуэн колтат. Сандене саскам аралыме да сортироватлыме пашам вияҥдыман. Икманаш, мемнан агрономий олма лектышым аралыме да перерабатыватлыме пашам ок ворандаре».
Тугеже икте рашемеш: саска ден фруктым перерабатыватлаш кӱлмӧ нерген йодыш ончычат пӱсын шоген. Но тудым Марий автономийым ыштымеке веле решатлаш тӱҥалыныт. 1929 ий ноябрьыште пеҥгыдемдыме вич ияш планыште гына ты шотышто сай ошкыл шижалтеш. Тушто возалтын: «Кӱтньыгорно транспорт лиеш гын, саска ден емыжым ончен-куштымо пашамат ворандарен колташ негыз лиеш». Тунамак ялозанлыкым вияҥдыме план почеш саска ден фруктым перарабатыватлыше кок заводым ышташ пунчалыныт. Эшежым ола воктене колхоз-влакым ыштыме дене туштат колхоз сад-влак шочаш тӱҥалыныт. Мутлан, Жданов лӱмеш колхозышто, а ончен-куштымо саскажым у кугыжанышын пайдажлан кучылтыныт.
Тыге 1931 ий июньышто пищевой промышленность наркоматын да Козьмодемьянскыште Марисполкомын пунчалышт почеш Марий автономный областьын Саскам шолтымо заводшым почыныт. Тушто сад да чодыра поянлыкым перерабатыватленыт. Тудым купеч Павел Федорович Бычковын усадьбыжын олмыктымо да тидлан келыштарыме оралтыштыже вераҥденыт. Тушто вареньым, патокым, джемым, компотым, повидлым, кисельым ыштеныт. Вареньыжым гын чыла тӱрлӧ саска гыч шолтеныт. Завод кок задачым шукташ полшен: иктыже – предприятий кочкыш йӧрварым ыштен луктын, кокымшыжо – пролетариат радам кушкын, тунам тидат тӱҥлан шотлалтын. Пашам вияҥдаш сай оборудованийым конденыт, кадрым туныктеныт.
Эн ончыч завод 20 тонн наре верысе сырьем перерабатыватлен. 1939 ийыште производствым кугемденыт. Сандене сырье ситен огыл. Тунам завод пелен тыгак садым ончен-кушташ тӱҥалыныт. Тушто 50 тонн кугымӧрым, вишньым, сливым, эҥыжым, шоптырым, крыжовникым, помидорым погеныт. Завод чылаже тунам 300 тонн саскам перерабатыватлен. Производствышто стахановский движеният вийым налын. А 1941 ийыште ты изи завод МАССР-ын 20 ияш лӱмгечыже вашеш эртарыме соцтаҥасымаште сеҥышышкат лектын.
Кугу Отечественный сар жапыште завод ты куат денак ыштен. Но вес тӱрлӧ пашамат эше шуктеныт: пакчасаскам шинчалташ, кошташ тӱҥалыныт. А тыгай кочкыш йӧрваржым армийлан ситараш тыршеныт. Элым аралыме пашалан пареҥгым план деч утымат колтеныт. Тудым шапашлаш манын коштеныт. Тыгак крахмал ден мальтозым ыштыме цехым лӱмын почыныт. Куатше — идалыкыште 150 тонн. Тушто тыршыше ӱдырамаш-влак В.В.Чуева ден А.Н.Челушкинан шарнымашышт гыч пален налына: нуно шкештак суткаште 150 килограмм наре пареҥгым цехыш нумалыныт, кид дене мушкыныт, эрыктеныт, падыштеныт.
Предприятийыште кум цех лийын: коштымо, вареньым шолтымо да шинчалтыме. Тыгак расфасовко, стерилизаций да петырме линий лийыныт. Пашазе-влак тӱҥ шотышто чыла шке кидышт дене ыштеныт. Южгунамже рушарнянат пашаш лектыныт. Сар пытымеш кажныже ик кечаш пашадарым элнан обороно фондышкыжо колташ пунчалыныт улмаш. Эшежым шке коклаште нужнан илыше еш-влаклан полшаш, кудыштын марийышт сарыш каен, лӱмын фондым ыштеныт.
Заводышто тӱҥ шотышто ӱдырамаш-влак тыршеныт. Эн сайын ыштышылан шотлалтше Л.А.Смиренская, Т.И.Чекмарёва, И.И.Чуева, М.В.Жирова лӱмеш 1943 ий апрельыште МАССР пищевой промышленность нарком Тауштымашымат колтен. Передовик-шамычын снимкыштым республикысе Почёт оҥаш пижыктеныт.
1944 ий январьыште заводлан срочный заказ толын. Тунамсе нормо почеш тудым кандаш кече деч шагал огыл жапыште шуктыман улмаш. Но ӱдырамаш-влак ныл кечыште мучашленыт.
Сарым илен лекмеке, саскам шолтымо завод планым 115-120 процентлан темен. Кеч критике садак лийын. Пуйто заводын куатше изижак огыл гынат, тудо варене деч посна пряникым, фруктан сакырым гына луктеш да стандарт ден рецептурымат шотыш ок нал.
Витлымше ийлаште предприятий сатум лукмо кугытым эшеат вияҥден. Мутлан, 1958 ийыште тушто 86 тонн вареньым шолтеныт. А сатужым республик деч ӧрдыжкат колтеныт. Завод Козьмодемьянскын ик сайын вияҥше предприятийжылан шотлалтын. Тушто шокшо тургым годым эсогыл кум смене дене тыршеныт. Тидым пенгыдемдыше документат ятыр. Эшежым производствымат уэмден, куштылемден толыныт, социальный сферым вияҥденыт, пашазе-шамычлан пачерымат чоҥеныт.
Кудлымшо ийлаште паша изиш начарештын, но предприятий нигунам вараш кодын огыл, планым темен толын. Ты жапыштак Юриныште тыгак саскам шолтымо завод почылтын. Тушто пряникым ыштен луктыныт – ик тылзыште 20 тонн наре. Варажым туштак сырам шолташ тӱҥалыныт, сандене лӱмжат вашталтын, сырам шолтымо завод лийын.
А 1965 ий январьыште Йошкар-Оласе консерве-пищевой комбинат директорын приказше почеш, ты кок заводым ушат да тудын шулдыр йымакыже пуат. Кеч сатужым ончысо гаяк луктыт. Поснак калыкыште сливе повидлым да компотым йӧратен налыныт.
Кудлымшо ийла мучаште предприятийыште паша начарештын. Саска лектышат куандарен огыл, сырье ситен огыл. Технический снабженият начарештын. Сандене заводын сатужым налше-шамыч деч ӧпке ден шылталтыме шомак, вуйшиймаш лектеден.
Варажым, республикыште Пищевой промышленность министерствым ыштымеке, предприятийым тудын шулдыр йымакыже пуат, тудын приказше почешак Козьмодемьянскысе саскам шолтымо заводым кок заводлан шелыт: иктыже сырам шолтышо, весыже саскам шолтышо лиеш.
Шымлымше ийлаште завод тыгак пашам ыштен. 1971 ийыште тушто 20 тӱжем теҥгелан план деч уто продукцийым ыштен луктыныт, 17 тонным мариноватлыме да 21 тонным шинчалтыме. Эшежым консервироватлыме куэ вӱдым, сакыр дене туржмо свежа саскам лукташ тӱҥалыныт. Ты ийынак ты кок заводетым адак угыч ушат. Туге гынат вашталтыш предприятийлан вияҥаш полшен кертын огыл. Тудо эркын лунчырген гына толын. Продукцийымат шагалрак луктын. 1972 ий августышто тудым угыч сырам шолтымо завод манын лӱмдат. Но тидат сай ошкыллан негызыш савырнен огыл. Мучашлан предприятийын яра янда атыже-шамычымат калыклан шулдын ужален колтеныт.
Верысе калыклан пеш кӱлешан ик предприятийын теве тыгай кӱчык пӱрымашыже лийын. А вет тыгай заводшо тачат республиклан пеш кӱлешан лийын кертеш ыле…
Оксана Кораблёва,
Козьмодемьянск тоштер-комплексын пашаеҥже.
Савыкташ С. Носова ямдылен
Снимкыште: чапланыше заводын ончычсо сынже.
