Сандалык аҥам аралыше онаеҥ
Тений 22 февральыште пагалыме онаеҥ Иван Николаевич Мамаевын шочмыжлан 90 ий темын. 2021 ий тыгак Марий юмыйӱла ушемлан 30 ий темме дене палемдалт кодеш.
Ме таче, шергакан йолташ-влак, онаеҥ Иван Мамаевын марий юмыйӱлам вияҥдымашке пыштыме надыржым шотыш налын, «Марий Эл» газетнан архивше гыч тӱрлӧ кумалтышыште лийме годым ты онаеҥым фотош войзымым ончалаш темлена. Мый пиалан улам – Иван Николаевичын Чумбылат курыкышто 20 ий утла ончыч пелештен пуымо перкеж дене илем, ты перкем кечын, тылзын, идалыкын кертмем, моштымем семын шукемдаш тыршем. А тыршыме кумыл шкем, еш, родо-тукым, пошкудо, шочмо калык, воктене улшо калык да йӱла кокласе поро илыш дене кылдалтын. Илыш корнын чыла тӱрлӧ йыжыҥжымат чыташ пӱрымӧ татым эртыме годым кугезына-влакын сугыньлен кодымо ойыштым шотыш налам. Ӱшанем, тиде – ӱмырешлан. Чаманем, шке жапыштыже тудын деке эмлыверыш миен шуын омыл. Мыйым, журналист корныш але гына ошкылым ыштышым, шкежак ӱжын мияш, мутым вашталташ. Каныш кечылан мӧҥгыжӧ каен, маньыч эмлымверыште. Да, улмашын ӱмырешлаш…
А фото-влак пелен тудын нерген Марий Элын Тӱҥ онаеҥже Александр Таныгинын «Ший мундыра» книгаж (2013 ий) гыч «Марий калыкын пайрем да палемдыме кече-влак кышкарым чоҥен кодышо онаеҥ Иван Николаевич Мамаев» статьяжым лудаш темлена. Тыште Марий юмыйӱлан йол ӱмбаке шогалме жапшат палдырна.
Светлана Пехметова
«Иван Николаевич Мамаев Марий Сандалыкыште, юмынйӱла кучемыште, суапле илыш-корныштыжо пале кышам коден.
Тудо Шернур район Огародо ялеш 1931 ийыште 22 февральыште шочын. Шым ияшак изи Ванюш тулыкеш кодын. Чемей почиҥгаш ашнаш налыныт. Шочмо метрик фамилийже Агаев, варажым ашнаш налше ачажын фамилийжым кучен. Школышто шым ияш тунемаш тӱҥалын. Изи Ванюш пеш чулым рвезе кушкын. Но Кугу сар тунеммыжым, шинчымаш пойдарымыжым кўрлын. Ял озанлык пашаш кычкалташ логалын. Латик ияш рвезылан имньым ончаш ўшанат. Тудо колхоз аҥаште тырмален, куралын, пырчымат шупшыктен. Кугыжанышлан погымо киндым аралыме клатым тунам «Голубинке» маныныт. Шурным кужу тошкалтыш дене кӱзыктен ястареныт. Тылеч посна ныл пудан мешак-влакым орвашке, я терыш опташат мыняр вий кӱлын?!
Туге гынат рвезе кыртмен, теле рӱдӧ жапыште школышто шым классым тунем пытарен. Вара бухгалтерлан тунемаш пурен. Тунемме пагытыште У Торъял Пектан ялын рвезыже, Шернурыш тунемаш толшо Бастраков Ефим дене (Торъял районын онаеҥже) палыме лийыныт. Тунам тудо Ефимым мӧҥгыштыжӧ ашнен. Иктаж-кунам коктынат калык ончыко лектын, онаеҥ семын палыме лияш шоненыт мо нуно тунам?..
Тунем лекмек, йолташ-влакше кўкшє верыште вуйлатыше семын шогеныт. Шукынжо, тудым порылыкшым шарнен, Йошкар-Олашке пашаш ўжыныт. Но Иван ашнаш налше ачажын сурт-печешыжак кодын, тауштымо семын кугыеҥ-влак ончылно шке порысшым шуктен. Ача-авалан тудо жапыштыже полыш пешак кўлын.
1949 ийыште Иван Николаевич ешым погаш шонен. Шканже пелашлан Качыри лўман ўдырым Огародо ял гыч ойырен. Ача-ава-шамыч ты уверлан йывыртеныт. Вет Качыри мотор гына огыл, виян, кугу капан, кресаньык пашам ыштен кертше ўдыр лийын.
Иван Николаевичын пелашыже пашалан пеш кожмак лийын. Шудо солымаште, тўредмаште, тудым нигє ончылтен огыл. Иван Николаевич пален: ялыште улан илыш тўшка ешан улмо годым веле лийын кертеш. Пеледалтше ош тӱням куд ӱдыр да ныл эрге дене сєрастареныт. Эрге шочшо-влак: Микале, Кузьма, Альберт, Эдик; мотор деч мотор ӱдыржӧ-влак: Валя, Надеж, Алю, Эчу, Светик да Майя. Шочшым ончаш ача-ава полшеныт. Икшыве кушмо дене пырля толын улан илыш. Иван Николаевич бухгалтер пашажым кудалтен огыл. Тудо шотлымо, таҥастарыме пашаште артельын чурийжым, илыш-куатшым эре чын ончыктен моштен. «Победа» колхозышто устан, радам дене пашам ыштен шогымыжлан икана огыл пєлек дене суапландаралтын. А Качыри пелашыже ялысе кевытыште тыршен. Шернур райпо пашаеҥ семын ыштен. Райпон правленийже Екатерина Степановнам пеш аклен. Тудо шке пошкудо-влак дене поро дене полышкидше дене шукыштлан полшен, кєлан кочкыш сату, я йолчием, йочалан вургем кҥлын гына ниголан отказаен огыл. А вет 60-70 ийлаште чыла шке шотан ситыдымаш элкӧргыштӧ шоген. Икманаш, еш кышкар пеҥгыдын шоген. Йоча-шамычшат кушкын шуын, тӱрлӧ пашам ышташ тӱҥалыныт. Эрге-шешкышт ешым поген посна лекташ тӱҥалыныт, ӱдыр-влак, качым муын, марлан каеныт. Шкланышт сурт-печым чоҥеныт. Иван Николаевич кертме ӱнарже семын чылаштланат полшен шоген.
Ачаже изиж годымак Юмо Пӱрышӧ шӧлышым самырык Йыванлан чон кӧргышкыжӧ шыҥдарен. Тудо Ош Сандалык Юмымат, ачаштын кумалтыш радамжымат: Пўрышылан Шочынавалан, Мландавалан, Перкеавалан кумалме радамым сайын пален. Кунам Иван Николаевич ешым поген, тунам ачажын кумалме корно радамым, Юмын таҥ радамым умбакыже шуен. Кугурак ийготым погастарымеке, шкежат ял кумалтышым эртараш полшен, варажым шкеак вуйлатен. Шернур кундемыште онаеҥ семын мер кумалтышлаште пелештен шоген. Тудо шке йырже моло онаеҥ-влакым погышо, нунын дене пырля каҥашен пашам ыштыше айдеме лийын. Пеш кугу йолташлан Михаил Шиляевым, Серафим Тереховым, Арсентий Самсоновым шотлен.
1991 ийыште Иван Мамаев Йошкар-Олаште онаеҥ-влакын погынымаштыже лийын. Тыште Кужэҥер район гыч Ион Свечников, Советский Янгранур гыч Степан Милютин, Кундышўмбал гыч Константин Богданов, Савелий Веселов дене палыме лийын. Тыштак пеш лишыл айдеме семын тудым вашлийыныт: Марий Элын тунамсе Кугыжаныш секретарьже Миклай Рыбаков, икымше марий Оньыжа Василий Пектеев. Никандр Попов дене пеҥгыде кылым кучен.
Тыгеракын ме эртыше курым мучаште изи Марий Элыштына юмыйӱла пашам чоҥаш тӱҥалынна. Тиде пашаште Иван Мамаевын ушан мутшо, поро кумылжо, кугезе шижмашыже пўтынек гаяк илышышке шыҥдаралт толеш. Тудын кумалме аҥаже пеш кумда лийын. 1995-ше ийлаште Параньга район Олорышто, Шернур район Купраныште Михаил Шиляев дене пырля пӱтынь кумалтышым шке ӱмбакышт налыныт. 1991 ийште тудо Михаил Шиляев, Серафим Терехов дене Чумбылат курыкым шымленыт да кинде пелештеныт. Вес ийын, 1992 ийыште, Чумбылат мландыште мер кумалтышым тарватеныт. Тиде пашалан Марий Эл кучемысе вуйлатыше-влакымат кумылаҥден сеҥеныт. Тиде марий юмыйӱлам арален вияҥдымаште каласен моштыдымо кугу ошкыл лийын.
…Тунам ояр игече ыле, ик татыште кавам пыл леведе. Мый Миклай Рыбаковын йодмыж почеш шаге ончылан Юмым пелешташ тӱҥальым. Кенета кӱдырчӧ кӱдыртыш, тунамак волгенче волгале, йӱр лыжган оптале, а вара адак чевер кече ончалын шке шокшыж дене волгалтарен ырыкташ пиже. Тунам Николай Федорович калык ончылно йывыртен каласыш: «Тиде огыл мо Ош Кугу Юмынан шочмо калыкланна колтымо поро шӱлышыжӧ? Мемнан верч тургыжланымыж нерген шижтарыме пӱртӱс куанже. Марий илыш корнына порсын ярыман, йӱксӧ корно гай кужу лийже».
Онаеҥ-влак рӱжге «Ош Поро Кугу Юмо, марий калыкнам волгалтарен шого!» манын, кидыштым шаралтен, шаге ончылан мланде марте вуйнам савышна. Тунам Николай Фёдорович Иван Николаевичым чот гына єндал шупшале, пушкыдо кумылжо нерген вӱдыжгӧ шинчаже шижтарыш. Икымше гана кум тул дене кумалынна. Кажне онаеҥым єндалын, кидшым пуыш. А мыланем шинчажым пӱялын каласыш: ме, онаеҥ-влак, Лемде тӱр курык серын олык лапше гыч кава марте шергылтарышна. Мут толмашеш, Серафим Тереховын ший оҥгыр йӱкшӧ поснак йоҥгыдын шергылте. Курык кугыза, Лемде тӱр, Эр кече ончылан пеш йывыртен шогышна.
Иван Николаевич шуко вере кумалын, тудым эреак Шочынавалан пелешташ йодыныт. Иван Мамаевын тӱҥ пашажлан калыкнан пайрем да палемдыме кече-влакын тошто кышкаржым арален кодымым шотлыман. Кузе нуно кылдалтыныт, пагыт шот дене, тылзе темме да катлалтме шот дене чылажат раш умылтарен. Икымше гана тудо шанчызе-влак деч йодын: молан Шорыкйол рушлаже «овечья нога» маналтеш? Тудо тидым «Шыртйол» манын туныктен. Мый тудын дене тӱня савыртыш кече нерген шуко гана мутланенам: тудыжо 19 декабрьыште толеш – астрономический идалык. Ош Тӱҥ Кугу Юмын савыртышыже. Ик ойыш шуын улынна: 365X24=8760 и ушаш 6 шагатым, тиде космический ийын 8766 шагатан кужытшо. Шошым тыгай кечыланак шотлена. 22 мартым Шӱдыр-влак, йӱксӧ корно поснак чот почылтыт, утларак чолган йўлат. Кеҥежымсе Ош Тӱҥ Кугу Юмын савыртышыже Шорыкйол коштын толмо дене кылдалтын. Мо тугай у тылзын ончыл кугарняже, тудын дечын Ӱярням, Кугечым, Агавайремым кузе шотлыман? Тиде шинчымаш тачат ятыр еҥым ӧрыктара. Молан эрвелмарий-влакын кӱшнӧ ончыктымо пайремже-влак тичмаш тылзын пурат, а мемнан пытартыш сорла тылзылан? Василий Александрович Исаков Совет власть годым правительствыште религий пашалан вуйын шоген. Тудо Иван Николаевичлан да мылам ту жапысе онаеҥ-влакын пайрем да палемдыме кече-влак нерген возен кодымыштым, Илян-шамычын радамыштым икмыняр ончыктен. Икманаш, Иван Николаевич, кугу пашам тарватен коден. Шымлызе-влак тиде пашам ыштен кертын огытыл. Тазалыкше начарештын гынат, тудо кыртменак тиде пашам пытартыш кечыж марте шуен. Тиде марий калыкын йӱла кучымаште пеш кугу пашалан шотлалтеш. Шкеже воктенна уке гынат, ме тудын лӱм денак ты кечышотым умбакыже шотлена.
Марий калык порын шарналта Иван Николаевич Мамаевым. Тудын кокымшо койышыжо – йолташ-шамыч дене ласкан ойлен, умылтарен моштымыжо. Шке велке пеш лишке чон порылык дене ушен шоген. Иван Николаевичын кайымыж деч вара йолташыже, Михаил Егорович Шиляев, ятыр ойгырен. Тунамракак Серафим Терехов ӱмыр лугыч лие. Нине йолташ деч посна Шиляев калык ончыко кумалаш лекташ вийым ыш му. Кумшо койыш: Иван Николаевич ончыкылыкыш ончалын моштен. Шке моштымыж нерген нигӧланат утым ойлен огыл. Шке пашажым пеш самырык рвезылан, Вячеслав Мамаевлан ӱшанен коден. Тудын тукымвож шочшыжо-влак таче Марий Сандалык аҥаштына пеш кугу пашам ыштен шогат. Кугыжанышын кучемыштат, марий радиоштат, йылмым тӱнямбал кӱкшытыш лукмаштат тудын уныкаже-влак тыршат.
Андрей Чемышев уныкаже шочмо йылмым компьютер полшымо дене Интернет кышкарыш вераҥдымаште кугу сомылым шуктен шога. Ты пашаж нерген пошкудо родо-тукым калык-влакат палат. Тиде чылажат иктым ойла: Иван Николаевич шке тукымжылан, уныкаштын уныкаштлан пӱрышӧ-влак ончылно мунло усталык дене кумалын коден. Тачысе тукымын куат дене йывыртен шогышо вийже – Иван Николаевичын куштен кодымо саскаже.»
«Ший мундыра» книга гыч.
Рамиль Габидуллинын фотожо.
