1 мартыште марий калыкын ик чолга эргыже Сергей Харитонович Григорьевлан 60 ий темын. Ушештарыме семын ойлаш гын, Параньга кундемын шочшыжо 2004 ий 30 декабрь гыч 2017 ий 7 август марте Морко район администрацийым вуйлатен. Но тылеч вара илышыже туран вашталтын. Лийын тугай жапат – паша деч посна шинчен. Умбакыже ик преприятийыште тыршен. Вараже Казаньыш чоҥымо пашам шукташат коштын.
Лӱмгечыж деч кок кече ончыч ме Сергей Харитонович деке лӱмынак пашашкыже мийышна, мӧҥгыштыжат уна лийна да чыла тиде, тыгак кызыт мо дене илымыже, пашаже, ешыж да моло нергенат шинчаваш мутланышна.
Тӱҥалтыште, мутат уке, паша гыч кайымыж годсо жапым шарналтышна.
– Сергей Харитонович, чоҥымо пашам шуктен коштмо годым чонланда, мом ойлаш, моткочак йӧсын чучын дыр?
– Ом шылте, сайынжак чучын огыл. А вараже икмыняр жап гыч районысо образований пӧлкаш инженер-строительлан нальыч. Тунам школ-влакын леведышыштым ачалыме, моло пашамат ыштыме. Но илышыште тыгай жапат лиймылан, тыгай гочат эрташ логалмылан мый кызыт Юмылан тауштем, вет еҥ-шамыч ужыныт: мый ручка дене документыш кидпалым шынден, вуйлатен гына коштын огыл, а кеч-момат шкеат кидем денат ыштен моштем. Тений февраль гыч ынде образований пӧлкаштак консультант улам. Кызыт шукыжо проект-влак дене пашам ыштена. Тиде паша мылам палыме, сандене чонемланат келша да кӱлмемат шижам.
– А ынде, Сергей Харитонович, юбилейда деке куснымо шуэш. Лӱмгечыда дене шокшын саламлена! Но, чыным ойлаш гын, ийгот мыняр погына, тунар шукынжо черетан шочмо кечым, лӱмгечым вучымым чарнат. Молан манаш гын, тиде эн ончычак шоҥгылык деке эше ик ийлан лишеммым шижтара, а шоҥгеммыже кӧн шуэш?! Тидын шотышто Те кузерак шонеда? Лӱмгечыдам вученда?
– Вучо – ит вучо, шочмо кече деч ӧрдыжкӧ куржын от керт, тудо садак толеш. Ончыч 60 ияш-шамыч пенсийыш лектыныт. А кызыт мыланна эше кум ий ыштыман. Сандене тидын нерген шонем да эше пеҥгыде, таза лияш кӱлеш манын, шкем тидлан ямдыленам. Мутат уке, кеч-мом ыште, но илышын шыжыже толеш да игечыжат ынде изиш гына юалга, каважат вес семын кояш тӱҥалеш, лышташат велеш… Но тидак умбакыжат шкем кидыште шот дене кучаш тарата. Тиде ийготышто шкендым утларак умылаш, кӧргӧ чонетым
колышташ тӱҥалат. А тудыжо тылат чыным каласа: мом ышташ лиеш, а мом ышташ огеш лий.
– Тичмаш дате деке лишеммеке, шукынжо илышыштым савырнен ончалыт, тудлан акым пуат. А Те тидым кунам, могай ийготышто ышташ тӱҥалында?
– Витле ий шумо вашеш тиде лийын. Лач тунам тымарте илышыштем мом ыштенам, а мом эше шуктен омыл манын шонкалаш тӱҥалынам. Эн чотшо тыгай шонымаш юбилеем палемдыме кечын еҥ-шамычын мыйын нерген ойлымышт годым шочын. Пайремыште тӱҥ шотышто кеч-кӧланат сайым веле ойлаш тыршат. Но южо еҥже моктен каласа гынат, чынже дене тудо мом ойлынеже, но огеш ойло – палет. Сандене тыгай годым ыштен шуктыдымо паша нерген шонымаш ушыш пурен.
– А тений, 60 ийым темымеке, могай иктешлымашыш шуында?
– Чыным каласаш гын, 60 ий тыге писын толын шуэш манын шым шоно. Тудо вучыдымын толын шуо (шыргыжеш — авт.). Пытартыш жапыште вуйлатыше лиймем годымсо ежедневникем-шамычым ончал лектам да, тушто кунам мом возымем, тунамсе фотографий-шамычым шергал лектын, могай пашам ыштымым шарналтем. Можо ышталтде кодмат ушыш пура. Тиде, конешне, кумылым волта. Мутлан, Унчо корно пешак шӱкшӱ ыле. Тудым ышташ манын, оксам йодын, йӧным кычалын, мыняр кошташ логалын?! Паша гыч кайыме деч ончыч ышташ тӱҥалме ыле, но тӱрыс шуктымо огыл. Корныжым вет писын нигузе чоҥаш огеш лий. Но иктышт тидым умыленыт, весышт уке. Сандене шылталышыжат, вурсышыжат лийыныт. Но ыштыме пашаже шукырак, сандене шкем чотак шылталаш амал шагал, шонем.
Вуйлатыше лиймем годымак икмыняр тоштемше пӧрт гыч еҥ-шамычлан уыш куснаш йӧным ыштенна. Но районын парымжат лийын – 31 миллион теҥге погынен ыле. Тудым пытараш манынат, мыняр тыршыме?! Тыге паша гыч кайымем годым почешем парымым коден омыл. Тидыжлан куанем. А шоналташ гын, пашам ыштет гын, парым деч поснаже илаш нигузе огеш лий. Нимом ыштыде, яра шинчет гын веле тудо огеш погыно.
Кугешнем Моркысо 6-шо номеран школышто бассейным чоҥен шуктен кертмына дене. Тудым пашашке колташ манын, оксам кычалаш Москвашкат, Санкт-Петербургышкат, Нижний Новгородышкат коштынам. Пытартыштыже «Волгатрансгаз»-ыште ик шагат выступатленам! Пиалеш, оксам муын кертынам. Икмыняр жап ончыч южо районышто ФОК-ым ышташ тӱҥалыныт ыле. Но чыла вере тудо почылт ыш шу, а ме тудымат чоҥен шуктенна.
Ялысе туризмым вияҥдаш манын, Мазиково ялыште кугу пашам тӱҥалме ыле. Верблюдым, фазаным, страусым кондымо, мӱкшым ончаш тӱҥалме, кафе- рестораным, бильярдныйым ыштыме. Шонымашыже моткочак сай лийын. Но корным ыштен ышна керт, сандене турист базе лийын ыш шу.
Курыкӱмбал ялыш корным моткочак ыштынем ыле. Районышто ялт чыла ялыштак газ алят уке. Тидым мый шке экшыкемлан шотлем. Кызытат тидлан чонем йӱла. Но илышыште кумыл дене гына торашкак от кай. Тӱҥжӧ – шонымашым илышыш пурташ окса кӱлеш.
Район вуйлатыше улмем годым тидым але тудым ыштымылан поро мутым каласыше-шамычат улыт. Еҥ-влакын тау мутышт чонлан кызыт, ондакысе паша
гыч кайымеке да тудым порын шарналтымекышт, ӱй ден мӱй гай чучеш! Посна еҥ-шамыч нунылан полшымыланат тауштат. Мо дене да кузе полшымемжым мый, чыным ойлаш гын, омат шарне, а нуно шарнат! Шкеже мый утларакше кӧлан полшен кертын омыл, нине еҥ-шамычым шарнем. Йӧсӧ чылаштлан сай айдеме лияш. Чылт чыла ыштен кертын омыл гынат, тыршымемже лийын. Юмылан кумалаш коштмо годымат мый ала-молан шканем иктаж-мом огыл, а районлан йодынам. Вуйлатымем жапыште районышто такше шагал огыл ышталтын гынат, иктыланат нигунамат «а вет тидым мый ыштенам!» манын, оҥым кадыртен, ик ганат каласен омыл!
Илышлан ик эн чын акым эше еш пуа. Люба пелашем дене ме, эргына ден ӱдырнам ушан-шотаным ончен кушташ манын, чыла ышташ тыршенна. Кеч нунын кушмыштым мый сайынже ужынат, воспитатлымашкыже ушненжат шуктен омыл. Нуным туныкташ ме оксам чаманен огынал. Мый умыленам: эн кугу капитал – тиде икшыве. Мом пыштет, ончыкыжым тудымак налат. Тидыже ынде окса шотышто палдырнашат тӱҥалын. Ольга ӱдырем, мутлан, мӧҥгӧ толмыж еда телефон кӧргышкем оксам йышт гына пыштен кода. Шкеже «ӱдырем, молан тыге ыштет?» манам, но тыгодым чонемланже моткочак сайын чучеш. Юра эргына шым ий ончыч, 28 ияш улмыж годым, МЧС-ын Российысе академийжым Москваште тунем лекте. Кызыт Казаньыште ила да Россий МЧС-ын спецуправленийжын отдел начальникшылан ышта. Ольга ӱдырнат ешыж дене туштак ила да ик частный фирмыште тӱҥ бухгалтерлан ышта. Веҥына татар пӧръеҥ гынат, марла кутырен, мурен, эсогыл кушталтенат мошта. 11 ияш Камиль уныкана ачаж дене пырля марла такмак-влак почеш тавалта. А кызыт ӱдырем тудым марла мурым мураш туныкта, вет Камиль аккордеон дене сайын шокта, чыла гаяк конкурсышто 1-3 верым сеҥен налеш. Шочмо кечем ешна, родо-тукымна дене погынен, 7 мартыште палемдаш шонена. Тиде пайремыштак уныкам мылам тиде марла мурыжым шокталтен муралташ ямдылалтеш. Эргынан шочшыжо-шамычат кумылнам нӧлтат: 7 ияш Сабина уныкана сайын кушта, а 5 ияш Даниил уныкана каратэлан шӱман. Нунат тӱрлӧ конкурсыш ушнат да сеҥымашышт дене ачаштым, аваштым, мемнам куандарат.
Иктешлен каласаш гын, 60 ий жапыште мый сайжымат, удажымат, пиалжымат, ойгыжымат шагал огыл ужынам. Такшым илышемлан утыжым ӧпкелалташ амал уке. Туге гынат, тиде жапым угыч илынем, тушко угыч пӧртылнем манын ом каласе. 60 ий деч вара айдеме кузе умбакыже ила – мый тидым ужнем.
– Яра жапдам Те кузе эртараш йӧратеда? Мом ыштеда: ала пелашда дене пырля, мутлан, ече дене коштыда? Ала шарнымашым возаш тӱҥалында? Пытартыш жапыште чонда мом йодеш? Ушда мом ыштынеже?
– Чынак, яра жапыште южгунамже спорт дене кылым кучаш тыршем – пелаш дене коктын коклан ече дене коштына. Кызыт коктынат ик вере пашам ыштена, сандене эр-кас пашашке да мӧҥгеш лӱмынак йолын коштына. Кечывалым мемнан дене пырля илыше Любан аважым, оньыкувам, коктынак пукшаш да ончалаш толын каена. Ончыч эше беговой дорожкышто куржталынам.
Шошым-шыжым яра жап уке гаяк, молан манаш гын озанлык кумдыкна изижак огыл, сурткайыкна улыт. Телым гын лумым куэн шогылташ жап шагал огыл эрта. Сандене кече дене пырля кынелаш йӧратем – мылам 6 шагат малымат сита. Но сурт-оралте коклаште кеч-мом ыштем гынат, «а тиде вес ийын, кок, кум ий гыч кӱлеш лиеш?» манме шонымаш дене ыштем. Пайда деч посна жапым арам эртараш нимолан, шонем. Мутлан, изирак пырняла гыч чапле лӱҥгалтышым эргым ден коктын тыгай шонымаш денак ыштенна. Эсогыл Рекс пийланна пӧрт гай сынан пыжашым тыге шоненак чоҥенна. Йӧратем туйым ончен кушташ, нунын дене шогылташ. Кочкаш шолташат йӧратем. Поснак плов тамлын лекмыла чучеш. Шуматкече-рушарнян, Люба изиш шукырак малыже, шонен, кухньышто шке шогылташ тыршем.
– Те шотан пӧръеҥ семын пушеҥгым шынденда, пӧртдам, тевыс, чоҥен шуктенда, эргым ончен куштенда. Умбакыже мо?
– Район вуйлатыше улмо годым чыла нерген шонаш кӱлын да пытартыш жапыште нойымем гай чучаш тӱҥалын ыле. Тидым Юмыжо ужын, шижын, коеш да санденак паша гыч каяш полшен ала-мо? Кызыт, паледа, вуем моткочак каныше, вет уло район нерген шонен, тургыжланышаш уке. Сандене пытартыш жапыште мый илышлан куанен илем! Да умбакыжат тыгак илынем.
– Тыгак лийже, Сергей Харитонович! Чыла шонымашда шукталтше! Ончыкыжымат тыгаяк лийын кодса: моткочак проста, кумылзак да поро чонан!
Любовь КАМАЛЕТДИНОВА мутланен
Фотом еш альбом гыч налме
