Тыйын шочшет, марий калык 
Йылмызылан чоҥышо лияш пӱралтын
Шочмо калыкнан лӱмжым да чапшым кӱшнӧ кучен, кушеч да кӧ улмым ӱмыр мучко шарнен да аклен илыше-влак кокла гыч гыч иктыже – Санкт-Петербургысо марий землячествын ик эн кугурак еҥже Василий Андреевич Ефремов (Ондри Васли). Тудлан 12 февральыште 90 ий темеш.
В.Ефремов Озаҥ губернийысе Звенигово волостьышто Элнет эҥер деч тораштак огыл верланыше Пӧртанур ялыште (кызыт Юлсер кундемыш пура) улан ешеш шочын. Ачаж велым Вӧдыр кочаже изинекак Озаҥыште поян купеч Калашниковын ешыште кушкын, шинчымашым налын. Ача-аважын, Андрей Федорович ден Мария Васильевнан, ныл икшывышт лийын: Васлий деч посна эше – кок акаж ден изаже. Пытартышыже азаж годымак колен. Ефремовмыт пашаче, кеч-можымат аныклен моштышо лийыныт. Нуно куд лукан пеҥгыде, чапле пӧртыштӧ иленыт. Сурт-печыште мо лийшаш гын, чылажат веран-вераштыже лийын, тӱрлӧ вольыкым ашненыт. Василийын поснак ожышт шарнымашеш кодын. 1930-шо ийлаште ялыштышт Ефремовмытым ик эн ончыч раскулачиватленыт. Пӧртыштым рончен, Чебоксарыш наҥгаеныт, а ожыштым колхозыш налыныт. Волостьын первенствыж верч таҥасымаште нелытым нумалме дене ожышт икымше верым налын. Эсогыл тудын фотографийже варажым Ленинградысе этнографий тоштерыште республикна дене палдарыше стендыште кечен. Василий имньыжым моткочак йӧратен, тудын верч колянен.
Кочажым кулак семын Коми кундемыш ссылкыш колтеныт. Туштыжо тудо куд ий лийын. Пӧртылмекыже, икмыняр ий Лопатино поселкышто (кызыт Волжск) пашам ыштен. Ачажым ссылкыш Киров кундемыш колтеныт. Кум шочшо дене кодшо аважым пошкудо-влак илаш пуртеныт. Ялыште грамотан еҥ лийын огылат, ачажым ик ий гыч колхозыш пӧртылтеныт. Пӧртым чоҥымекыже, еш дене пырля илаш тӱҥалыныт. Но ӱмыржӧ кужу лийын огыл, 1942 ийыште Кугу Отечественный сарыште колен.
1949 ийышт
е Василий Ефремов Памар кыдалаш школ деч вара Ленинградысе А.А.Жданов лӱмеш университетыш, финн-угор йылме-влак кафедрыш, тунемаш пурен. СССР АН-ын член-корреспондентше, ты кафедрым ыштыше да шкежак вуйлатыше Д.В.Бубрих тунам Марий кундем гыч шым марийым тунемаш ӱжын. Нуным финн-угор йылме-влакын таҥастарыме грамматикышт дене специалистлан ямдылаш шонен. Академик ик тылзе гыч лекций жапыштак вучыдымын колен колтен. Университетыште ты теме дене лекцийым лудаш йӧршӧ специалист-влак лийын огытылат, Йошкар-Ола гыч шымлызе-влак Н.Т.Пенгитовым, К.А.Четкаревым да молымат, тыгак Тарту университетыште финн-угор йылме-влак кафедрым вуйлатыше, академик П.А.Аристэм ӱжыныт.
Ксенофонт Ар
хипович Четкарёвшо, тунамсе МарНИИ директор, дене варажым В.Ефремов лишкырак палыме лийыныт да вашла келшен иленыт. А П.Аристэ Василий Ефремовын ик конференцийыште ойлымыжым колынат, шкеж деке эсогыл посна мутланаш ӱжын. А кузе лачак Ефремовым тунемаш налаш ойыреныт? Бубрихын кӱштымыж почеш Ленинград университет гыч Памар школыш аспирант ӱдыр толын. Тудыжо школ директорым сайын тунемше выпускник-влак кокла гыч иктым финн-угор йылме-влак кафедрыште тунемаш каяш ойырен налаш темлен. Тыге Василий икымше гана Ленинградыш логалеш.
Василий Андреевич еҥ-влак дене мутланаш моткочак йӧрата, шке жапыштыже сайын куштен, моторын мурен. Художественный самодеятельностьыш эреак ушнен. Пытартыш курсышто ленинградке Лидия дене ушненыт. Тудыжо «Ленстройпроектыште» инженер-конструкторлан ыштен.
В.Ефремов Ленинградыште илыше марий-влак денат вашлияш йӧратен. Утларакше курымарий рвезе, фотограф Виктор Иванович Быковын пачерыштыже чумыргеныт. Ик вашлиймашышт СССР калык-влакын этнографий тоштерыштышт лийын. Тушто эсогыл 27 марий, ик йыр шогалын, марла мурен-куштеныт. Вашлиймашлаште эше ик чолга марий, Морко район Мызэҥер ялын шочшыжо Александр Григорьевич Малинин, образованийже дене
туныктышо, лийын. Тунам тудо Кугыжаныш этнографий тоштерын пашаеҥже Татьяна Александровна Крюкова дене пырля Ленинградысе марий-влакым землячествыш чумыраш лийыныт. Но национализм лӱмым тушкен пуэн кертме лӱдыкшым шижын, ты пашам вияҥден огытыл.
Ик пагатыште Ефремовын тукым шольыжо Николай Фёдорович Рыбаков (Миклай Рыбаков) Ленинградысе театральный институтышто шинчымашым поген. Ме тудым тале мер да кугыжаныш деятель семын паленна. Николай Рыбаковын кочаже Василий Ефремовын аважын шочмо изаже лийын.
Ефремов институт деч вара, Н.Рыбаков деч изиш ончычрак, 1954 ийыште, шочмо кундемышкыже пӧртылын. Направлений почеш республикысе Просвещений министерствыш налшаш улыт ыле. Но тушто паша вер уке маныныт. Самырык специалистым МарНИИ директор К.Четкарев шкеж деке научный пашаеҥлан налын. Василий Андреевич ден пелашыжлан шке пачерыштыже балконан пӧлемым ойырен. Тушто Ефремовмыт ныл тылзе иленыт, варажым нунылан вес вере по
сна пӧлемым пуэныт. Василий Андреевич ден пырля тудо жапыште НИИ-ште научный пашаеҥ семынак эше композитор-влак К.А.Смирнов ден Я.А.Эшпай тыршеныт. Нуно Четкаревын пошкудо пачерыштыже пырля иленыт.
К.Четкаревым директор гыч кораҥдымеке, В.Ефремов тудым чыныш лукташ шонымаш дене ЦИК-ыш серышым возен. Тушко кум еҥым (аспирант ден кок корректорын) кидпалыжым шындыктен. Кок арня гыч тудым партий обкомыш ӱжыктеныт да, молан ныл еҥ лӱм дене возымыжым умылтараш йодыныт.
Василий Андреевич умылтарен, да тидын дене йодыштмаш мучашлалтын. Обкомыш миен толмыж деч вара тудым научный пашаеҥ должность гыч кораҥденыт, но йӧршынжак луктын колтен огытыл – Просвещений министерствыште Туныктышо-влак пӧртын директоржылан шогалтеныт. Жап шукат огеш эрте, В.Ефремовлан Тарту университетыш аспи
рантурышто тунемаш каяш ӱжмаш толеш. Тудо тидлан эсогыл ӧрын, но Аристэ дене мутланымыжым шарналтенат, чыла умылен… Василий Андреевич тунамак профсоюз вуйлатыше деке миен да тунемаш каяш разрешенийым йодын. Тудыжо тыгай пунчалым шкетын луктын ом керт, Каҥашым чумыраш кӱлеш манын. Но латкок еҥан Каҥашын йӱкшӧ пелыгыч шелалтын. Директор тунемаш кайыме верч лийын.
Василий Андреевич писын гына чыла пашажым мучашла да пелашыж дене корныш тарванаш ямдылалтыт. Но трукышто кум кече гыч Тарту гыч вес увер пура: Венгрий правительствын йодмыж почеш ты гана аспирантурыш Венгрий гыч еҥым налыт, а Ефремовым вес ийын вучаш тӱҥалыт. Василий Андреевич серышым нигӧланат огеш ончыкто, уке гын нунылан республик гыч каяш корно петыралтеш. Тунам тудо университет деч вара кум ий республикыштак пышам ыштышаш ыле. Но Василий Андреевич, йӧн дене пайдаланен, пелашыже Лидия Ивановна дене Ленинградыш кудалыт.
Мутат уке, тушто тудым нигӧ вучен шинчен огыл, маровед – марий йылме да литератур – специальность дене нигушко пашаш пураш. Этнографий тоштерыште изирак пашадаран верым
муын. Туштак Поволжье пӧлка вуйлатыше Т.А.Крюкова дене палыме лийын, да келшаш тӱҥалыныт. Татьяна Александровна дене кылдалтше ик шарнымаш Василий Андреевичын чонжым кужу жап туржын. Кочаже латкок ий игечым эскерымыжым возгален да пӱтыркаш
оптен. Тиде поян материалым тудо Крюковалан пӧлеклаш сӧрен. Но Пӧртанурыш толмекыже, кумылым волтышо увер вучен – чумыр пӱтыркам коваже тунемше-влаклан маккулатур семын пуэн колтен.
Василий Андреевич пӱрымаш дене модын огыл, вес профессийым налаш – кокымшо вузыш тунемаш пураш – лийын. Икмыняр технический вузым ончалын савырнен, но але марте ик вузым тунем пытарыме нерген дипломжо лийынат, кокымшыш налаш тореш лийыныт. Тудлан приемный комиссийлан дипломым огыл, а школы
м тунем пытарыме нерген аттестатым ончыкташ темленыт. Василий Андреевич тунемме университетышкыже аттестатлан куржын, туштыжо архив йӱлен манын каласеныт. Тудо строительный техникумыш документым пуа, заочно тунемаш тӱҥалеш. Мо оҥайже, тунемаш пурышо-влак коклаште В. Ефремов семынак кӱшыл шинчымашан, вес профессиян – историк, юрист да тулеч моло – латик еҥ лийын. Общественный науко да южо моло предметшым тудо университет программе гычак пален, сандене тунемашыже куштылго лийын. Спецпредмет-влак шотышто пелашыже, чоҥышо специальностян, полшен. Тунемаш пурымеке вигак, 1956 ий гыч, В.Ефремов палыме гоч дезинсекций оборудований заводыш пашаш пурен – техник-чоҥышо, ачалыме участке мастер, варажым бригадир лийын.
Техникум деч вара, 1959 ийыште, «Красногвардеец» заводышто ОКС участке начальниклан ышташ тӱҥалын. Завод деч тӱрлӧ объектыште тыршашыже логалын: Ленинград областьысе Рощино поселкысо пионер лагерь ден йочасадым чоҥымаште прораб семын тыршен. Тунамак проект пашалан шӱмаҥын. Тыге тудо варажым Приморский районысо Ольгино ден Лахта поселкылаште пӧрт ден склад-влакым проектироватлен да чоҥен. Новгородский областьысе Старая Русса олаште медико-инструментальный заводын промышленный зданийжым да ятыр моло объектым чоҥымаште тыршен.
1962 ийыште техникумым тунемын лекме деч вара Ленинградысе инженерно-строительный институтыш заочно тунемаш пурен. Инженер-чоҥышо специальностьым 1969 ийыште налын да «Красногвардеец» заводышто гражданский да промышленный производство дене инженерлан, проектирований да производство реконструкций отдел начальник марте кушкын. А 1997 ий гыч ленинградысе «ЭМО» (электромедоборудований) заводышто директорын алмаштышыже лийын.
Ятыр ий пашам тыршен ыштымыжлан тӱрлӧ чапкагаз дене палемдалтын. «За трудовое отличие», «Пашан ветеранже» медаль-влак дене палемдалтын. Сулен налме канышыш 2017 ийыште лектын. Пелашыже Лидия Ивановна дене ик ӱдырым ончен куштеныт, кок уныкашт уло. Чаманен каласыман, Василий Андреевичын пелашыже 2016 ий сентябрьыште 85 ияш илыш дене чеверласен.
Василий Андреевичым икымше гана ужмо тат шарналтеш – яшката, кӱкшӧ капан, скромный айдеме. Тудо ӱшанле улмыж дене кумылем вигак савырен. Тылеч вара ме ынде чырык курым утла келшена. Унам ончен моштышо, моткочак чыным йӧратыше да чын верч шогышо шотан йолташ. 1990-ше ийлаште да варажымат, у курым тӱҥалтыште, Ленинград кундемыште Марий Эл землячествым ыштымашке, эртарыме мероприятийлашке кугу надырым пыштен. 2010-шо ийлаште ты мер пашаш ушнышо-влак коклаште умылыдымашлан, кыл пужлымылан кӧра чот ойгырен.
Таче мый землячестве лӱм денат, шке лӱмем денат Василий Андреевичым кугу юбилейже дене шокшын саламлена! Кужу да ласка илышым иле, пагалыме йолташна, землякна.
Василий Соколов,
Санкт-Петербургысо Марий землячествым чумырышо, пашан да военный службын ветеранже, Юлсер марий
Светлана Пехметова марлаҥден
Снимкыште: В.Ефремов
Эстонийын консульствыштыжо В.А. Ефремов, Я.Я.Алдре да В. В. Соколов. 16.06.2004 ий.
В.Соколовын да В.Ефремовын еш альбомышт гыч налме фото-влак.
