МАРИЙ ЙӰЛА

Марий календарь могай лийшаш?

Марий карт кугыза-влаклан шке шонымашем луктын каласынем.
Ме кызыт пычкемыш жапыште огыл, а 21 курымышто илена, тидлан кӧра марий календарь пычкемыш огыл, а передовой лийшаш. Тудым ик могырым акрет кугезе йӱлалан эҥертен, вес могырым, кызытсе астрономический шинчымашым шотыш налын тӧрлатыман. Кокымшыжо тӱҥ верыште лийшаш: пайрем радамым астрономий дене келшышын огына тӧрлӧ гын, пычкемышыштак кодына. Языческий йӱла акрет жап гычак шӱдыр, планете-влакым, кечым, тылзым эскерыме дене пеҥгыдын кылдалтын. Марий пайрем-влакым рашемдыме годым ондак тӱҥ астрономический событий-влакым шотыш налман. Тыгайже 4: Теле Кӱсӧ – эн кужу йӱд (зимнее солнцестояние); 
Шошо Кӱсӧ – шошым кече ден йӱд иктӧр лиймаш (весеннее равноденствие); 
Кеҥеж Кӱсӧ – эн кӱчык йӱд (летнее солнцестояние); 
Шыже Кӱсӧ (Маска пайрем) – шыжым кече ден йӱд иктӧр лиймаш (осеннее равноденствие). 
        Кызыт Кӱсӧ Юмо нерген шуэн колаш лиеш (но южо мифыште Кӱсӧ Юмо уло). Ожно гын тиде пӱртӱс юмо лийын да айдемылан перкелык ден шинчымашым пуэн шогышылан шотлалтын. Кӱшнӧ палемдыме ныл дате, ожсо мифологийым шымлаш гын, калыкын илышыштыже кугу рольым модын. Кугезына-влак ӱшаненыт, лач нине кечылаште кок тӱня коклаште омса  почылтеш да мемнан деке унала кугезына-влак толыт. Мутлан, Васли кува, кугыза але мӧчӧр-влак тыгай лийыт. Эн кужу йӱдым мемнан деке ала-могай шӱлыш-влак огыл, а юмына ден кугезына-влак толыт. А ме нуным кунам вучена? 7 январьыште. А могай астрономический событий дене тудо кылдалтын?  Нимогай денат. Тугеже ме Шорыкйолым жапыштыже огыл палемдена, юмына ден кугезына-влакым изишат она жапле, она пагале. Тылеч вара нуно мыланна могай суапым пуэн кодат? Ме вет нуным толмо жапыштым йӧршын она вучо.

Ынде Кугече деке куснена. Тиде пайрем шошым йӱд ден кече иктӧр лийме жап дене кылдалтын. Но, ожсо йӱла почеш, ятыр калык тудым палемдыме годым тиде кече деч вара тичмаш тылзым вучен. А марий-влак тичмаш тылзе деч вара эше изарням вученыт да вучат. Мутлан, 2021 ийыште шошо равноденствий деч вара тылзе 28 мартыште тичмаш лиеш, тулеч варасе икымше изарня 1 апрельлан логалеш. Лач тиде кече астрономический марий Кугече лиеш. А молан православный-влакын кугечышт майыште? Ме православный пайрем-влакым йӧршын шотыш налшаш огынал, нунын юлиан календарьыштышт кок тӱжем ийыште ятыр йоҥылыш погынен – тудо астрономий,  мландын кече йыр пӧрдмӧ циклже дене келшен ок тол. Молан мыланна нунын йоҥылышышт? Марий календарь передовой лийшаш!!! Ме руш православный календарьлан огыл, а астрономический шинчымашлан эҥертышаш улына!!!

Тошто марий-влакын ойышт почеш, кугезына-влак мемнан деке унала шошо равнодествий годым толыт. А тылзым шотыш налаш гын, шошо равноденствий деч варасе тичмаш тылзе годым. 
Тичмаш кече календарьыш (солнечный календарьыш) куснымаш марий йӱла дене келшен ок тол, сандене мыланна пайремнам рашемдыме годым тылзымат, арня кече-влакымат шотыш налман.

 Тыште Шорыкйол годым молан тылзым огына эскере манме шомакат лектын кертеш. Кугезына-влак Шорыкйолымат у тылзе шочмеке вученыт (эн кужу йӱд деч вара але эн кӱчык йӱд тылзе кушмо жаплан логалын гын, тулеч ончыч) да пайремлаш тӱҥалын кертыныт. Мутлан, кеҥежым Кӱсӧ пайрем лач тыге рашемдалтеш. Но Шорыкйолым – Шочйолым тыге палемдыме нерген инофрмацием уке, сандене нимом каласен ом керт. Шорыкйолым кече календарь дене кылдаш гын, йӧнанрак лиеш манын шонем. Адакшым Теле Кӱсӧ кумалтыш садак эн кужу йӱд деч ончыч эртаралтеш да Шорыкйол кунам эртаралтме дене чак кылдалтын огыл.

Кӱсӧ пайрем (але Кеҥеж Кӱсӧ, Марий Элыште утларакшым Сӱрем маныт) эн кӱчык йӱд дене кылдалтын. Тиде кумалтыш у тылзын тӱҥалшаш. Тудо эн кӱчык йӱд деч ончычат тӱҥалын кертеш… А молан ок керт. Вет Пошкырт кундемыште Теле Кӱсӧ кумалтыш эре эн кужу йӱд деч ончыч эртаралтын да эртаралтеш, рашрак лияш гын, эн кужу йӱд деч ончычсо у тылзын тӱҥалеш. Мутлан, 2021 ийыште эн кужу йӱд ончыч у тылзе 4 декабрьыште шочеш, тугеже Теле Кӱсӧ кумалтышым 5 декабрь гыч 17 декабрь марте эртараш лиеш. 2022 ийыште ноябрь мучаш ден декабрь тӱҥалтышлан логалеш. 2023 ийыште у тылзе 13 декабрьыште шочеш, тугеже Теле Кӱсӧ кумалтыш 21 декабрь марте шуйнен кертеш. Эн кужу йӱд деч вара тудо ок эртаралт. 
       Кумалтыш-влакым рашемдыме годым эше ик астрономический событийым – 17 июль гыч 24 август марте шӱдыр-влак йогымо жапым (метеорный поток Персеиды) – шотыш налман. Ты жапыште кугезына-влак кумалтышым эртараш тыршен огытыл, келшыдыме, уда жаплан шотленыт. Мо тыгай меторный поток? Тиде — комете (почаншӱдыр) почеш кодшо метеорит-влак. А почаншӱдыр йӱд каваште эре могай-гынат эҥгекым сӧрен. Август марте шӱдыр-влак виян огыт його, тугеже кумалтышым эртараш эше лиеш, но 1 гыч 24 август марте (метеорит-влак эн чот 12 августышто йогат) отышко лекман огыл.

Теве тыгайрак темлымашем-влак лийыт. Мучашлан эше ик гана ешарынем: калыкнан календарьже эн сай да передовой лийшаш! Шоя, йоҥылыш ӱмбалане йоҥылышан календарь мыланна огеш кӱл. Вет календарь пӱтынь марий йӱлан да карт кугыза-влакын сынышт улеш. Астрономий дене келшен толдымо календарь почеш илаш тӱҥалына гын, карт кугызана-влакымат пычкемышлан шотлаш да марий йӱлам «православийын почшо» манаш тӱҥалыт. Астрономический календарьыш куснена гын, мемнан уло тӱнямбалне пагалаш тӱҥалыт. 
Карт кугыза-влак, калыкнан да йӱланан ончыкылыкшо лач тендан дечын шога: те тудым але у кӱкшытыш нӧлталын але тоен кертыда. Юмо ыҥгайлыкым пуыжо! Кавыл лийже! 

Эсен Элай, марий мушан.

 Пошкырт кундем, Мишкан села.

Снимкыште: Эсен Элай.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий