Мончаш пурымо йӱла
Л.М. Павлова,
Шӱдымарий школышто тӱҥалтыш классым туныктышо
А.Глазырина. «Родная сторона – золотая колыбель» — «Калык йӱлан вий-куатше» сборник. Шернур. 2013 ий.
Марий калыклан монча – тиде капкылым лывыртыме да кандарыме вер. Ожнысек калык мончан пайдажым пала да мокта.
Тудо тазалыкым пеҥгыдемдаш полшышо юзо вийлан шотлалтеш. Шок
шо мо
нча тазалыкым саемда. Тудо пӱжвӱдым, лавырам, пуракым эрыкта да нойышо капым лывырта, осал шӱлышым поктен колта.
XX курымышто Шӱдымарий кундемыште шем монча-влак веле лийыныт.
Шем мончан пуражым шопке але пӱнчӧ пырня дене чоҥеныт. Шем мончам пӧрт деч 50 метр торашке да корем сер але памаш вӱд деке лишкырак шынденыт. Мончашке вӱдым памаш але таве гыч нумалыныт. Шем монча 9 йыран, монча пуран лопкытшо 2,5 x 2,5 м лийын.
Монча олташ утларакше куэ, шопке, пӱнчӧ пум кучылтыныт, а кож дене олташ ок йӧрӧ. Мончаште улшо шӱч тӱрлӧ пушым пытара да тыгак чер деч арала, садлан тудат кӱлешан. Шем мончам теле йӱштыштӧ олтымо годымат шуко пум кучылтман огыл, садлан кеч-могай игече годым ялыште мончам ол
тат. Марий калык мончаш пурымо кечылан шуматкечым шотла.
Мончаш толын пурымек, вургемым кудашаш теҥгыл-пӱкен, ӱстел, шӧрлык уло. Монча ончылно кукшо пум, чыралыкашым аралат. Выньыкымат, эмшудо пӱтырка-влакымат туштак кылден сакат. Омса воктен, пурымаштак, йытыра-чатка коҥга верлана. Мончасе коҥгам пӧртысӧ дене от таҥастаре. Мончасе коҥгашке вӱдым ырыкташ кугу келге подым тушкен шындат. Пырдыж мучко – лопка олымбал; тыгак изи тошкалтышым, лапкавалым, коркам, мушкылтшаш кугу кӱмыж-влакым ужаш лиеш. Мончаш олтымо годым шикш омсашке але туврашысе рожыш лектеш. Олтымеке, тиде рож тӱрлӧ тошто вургем да оҥа дене петыралтеш.
Монча – тиде ала-могай юзо тӱня. Марий калык мончаште Монча кува, Монча кугыза, Монча оза уло манын ӱшанен.
Выньык деч посна мончаште нигузе ок лий. Эн сайлан икмыняр пушеҥгын укшыжым налме выньыкаш шотлалтеш. Мутлан, Семыклан ялыштына выньыкым шуанвондо, пызле да куэ укш гыч ямдыленыт. Тыгай выньык дене пайрем деч ончыч кум мончаште кырыман. Марий калыкын выньыкым кӱраш эн сай кечыжлан 6 июль шотлалтеш. Тунам погымо выньык юзо виян маныт. Кажне мончалан у выньыкым кучылтман. Кодшо мончасе выньыкыште уда чер шуко погынен сеҥа.
Мончаште, шокшым кудалтымеке да капым выньык дене кыраш тӱҥалме годым, тыге ойлат:
«Эр кече кузе модын пӧрдын лектеш, мыйын могырем эр кече гаяк куштылго лийже. Кечывал кече кузе модын, пӧрдын кӱза, тыгак мыйын кап-кылем куштылго лийже. Кузе кас кече модын, пӧрдын шинчеш, мыйын могырем куштылго лийже. Тылзе, кече, шӱдыр-влак кузе чӱчкен йӱлат, мыйынат могырем, кап-кылем тыгаяк лийже.»
Мушкылтмо деч вара, капым шӱалташ вӱдым ямдыленыт. Капышке оптымо годым тыгеракын пелештат:
«Могырем 77 тӱрлӧ воштыр дене кыренам, шовын шоҥ ден мушкынам. Вӱдава чыла осалжым, шинчавочмыжым мушкын колто.»
Монча гыч лекмеке, Монча кувалан, Монча кугызалан тау мутым ойленыт:
«Монча кува, Монча кугыза, тау. Сай серлагышым, аралтышым пуэн шогыза, тул ора дечын, озыркан мардеж деч, кӱдырчан йӱр деч, волгенче деч арален шогыза.»
Монча гыч толмеке, малаш вочмо деч ончыч тыге пелештат: «Юмо тол, суксо тол, тамле омымак пуэн шого, йӱд кашкамат сайынак вончен шогаш полшен шогыза.»
Аза ден йочам мончаште мушмойӱла
Монча йоча шочмаштат кугу верым налын шоген. Марий ешыште ожно азам утларакше мончаште ыштеныт. Йоча шочмеке, чылажымат шот дене, йӱла почеш шуктеныт. Кузе икымше гана пӧртыш пурташ, кӱчым, ӱпым пӱчкаш, мончаште мушкаш? Аза ыштыме деч вара йочам мончаште поро, шыма ӱдырамашым мушкыктеныт. «Кӧ мушкеш, тугаяк лиеш» шонымаш дене чӱчкыдын шке коваштым мушкаш йодыныт. Уныкам мушмо годым тыгеракын ойлымо:
«Кугу лийже, таза лийже, сылне лийже. Армийыш каяш-толаш йӧрышӧ лийже, ӱдыр налаш йӧрышӧ лийже, пӧртыштӧ, суртышто оза лийже. Уныкам маска гай патыр, рывыж гай чоя, мераҥ гай писе лийже. Кугу лиймекше, урем мучко ошкылеш гын, кӧн ушан да мотор эргыже кая манын ойлышт.»
Монча гыч азам кондымеке, коҥга ончыко пыштеныт. Йочан илышыже куштылго да пиалан лийже манын, ешыште кугурак ӱдырамаш (кова) пелештен:
«Шем коҥга, шӱчан коҥга кузе шып шога, йоча тугаяк шып лийже, сайын малыже. Тиде шем шӱчан коҥгалан кунам шинча возын кертеш, тунам гына (йоча лӱм) шинча возын кертше.»
Шочшо изи азалан саҥгашке шӱч тамгам шындат да, аважын малыме кӱпчык гыч пыстылым луктын, мардеж почеш пелештен колтат:
«Илышыже пыстыл гай куштылго лийже.»
Мончаш пурымо годым Юмылан пелештыме мут
Мончаш пурымо годым:
«Монча кува, Монча кугыза! Пайдам ыштыза, осал шӱлыш деч, чер деч, лавыра деч ойырыза, сай, таза лияш полшен шогыза. Могырым кандарыза. Авыртыш деч, сусыргымо деч, осал деч аралыза.»
Мончаште кырыме годым:
Шокшым пуымо годым тыге ойлат: «Йыван лӱмеш лийже» (але вес лӱм).
Лышташан выньык дене могырым кырыме годым:
«Тупет лышташ дене кырем, воштыр дене кырем, чыла черым, осалым, шинчавочмым кырен луктам. Рывыж гае чоя лийже, пире гай писе лийже, ушан лийже, шотан лийже».
Иман выньык дене кырыме годым:
«Тӱжем име дене кырем, тӱжем име дене почкем. Могай осалже уло, могай черже, шинчавочмыжо – чылажымат кырен, лӱдыктен, поктен колтем. Монча шокшо дене когартем, име дене кырем, вӱд дене шӱалтем. Кид-йолемат, чурийвылышемат, кап-кылемат таза лийже».
Аза мушмо годым ойлымо мут:
«Вӱдава, шемым ошым ыштет, лавырам яндарым ыштет. Изи эргым деч чыла лавыражым, чержым мушкын колто!
Маска иге – чип-чип, пире иге – чип-чип, мераҥ иге – чип-чип. Тиде мыйын эргым огыл – маскаиге, пиреиге, мераҥиге. Кузе комбо шулдыр гыч вӱд йога, туге Ваню ӱмбач осалже йоген кайыже! Кузе ош комбо (лудо, чыве) ӱмбач вӱд йоген вола, изи Сашик ӱмбач туге осалже йоген волыжо. Вӱдлан – йогаш, эргымлан – кушкаш!»
Мончаште куэ выньык дене кырыме годым:
Мончаш ачаже олтен, ава выньыкым поген. Чыла ямде ньоньуклан, вуча печке ший вӱдан. Выньыкым лывыжтена, кап-кылет лывыртена. Ынже тошт чер лишемаш, мыланна кӱлеш кушкаш. Маскаигым выньык ден лупшалына кандарен. Пимешт кушшо чапажат, таза лийже, весела, ушан ача-авалан.
Мончаште вӱд дене йӱштылтена:
Шыве-шыве леве вӱд.
Тудын деч чукай ок лӱд.
Чыве-чыве чывылтем,
Оҥ пелен ӧндал малтем.
Яндар вӱд ден лавыра
Корем лакышке йога,
Ужар купышто лӱҥга,
Мланде рӱдышкӧ шыҥа.
Мыйын эргым йытыра,
Таза йӱк пӧрт тич йоҥга.
Мушкылтмеке, солык дене ўштына:
Мамык кумыл,
Мамык солык.
Тиде мыйын ӱдырем,
Чевер кече, тулвием.
Ош вынер гай яндар
Пеш изи пашкар.
Тӱрвыжӧ чевер,
Пӱйжӧ ошо, шер
Волгалтеш чурий –
Мыланна (ик, кок, кум, ныл, вич) ий
Кучылтмо литератур: Петухова, А.Н. Детский фольклор народа мари / А.Н. Петухова. – Йошкар-Ола, 2004.
Каласкалыше-влак:
Раисия Витальевна Иванова (1964 ийыште шочын). Шернур район, Мари Кугунур ял.
Елизавета Афанасьевна Павлова (1934 ийыште шочын). Шернур район, Марисола села.
Софья Федотовна Рыбакова (1958 ийыште шочын). Шернур район, Лавраэҥер ял.
Римма Ивановна Рыбакова (1947 ийыште шочын). Шернур район, Лавраэҥер ял.
Материалым 2011 ийыште погымо.
Л.М. Павлова,
Шӱдымарий школышто тӱҥалтыш классым туныктышо
А.Глазырина. «Родная сторона – золотая колыбель» — «Калык йӱлан вий-куатше» сборник. Шернур. 2013 ий.
