ТАЧЕ ЯЛЫШТЕ ЯЛОЗАНЛЫК

Калык вий – кугу вий

Морко район Волаксола ял шотан илем кундемысе калык волгыдо ончыкылыклан ӱшаным ок йомдаре

      Волаксола ял администрацийым 2019 ий ноябрь гыч Ю.Букетов вуйлата. Ты велнысе Кугу Кожлаялыште шочын. Ача-аваже Волаксолашке илаш кусненыт да аваже кызытат тыштак ила. Юрий Иванович коло шым ий военный службышто лийын, пытартыш паша верже – Марий кундемысе ракетный войска. Шочмо кундемыш аваж деке пӧртылын, кызыт пырля илат. Тудын дене газет пашаеҥ В.Смоленцев вашлийын да Волаксола кундемысе калыкын илышыж нерген каласкалаш йодын.

     — Юрий Иванович, кундемда дене кӱчыкын палдарыза, пожалуйста…

     — Шке жапыштыже оптимизацийлан кӧра Волаксола администрацийыш Весшӱргӧ кундемым ушеныт. Ынде ял шотан илемна кугу кумдыкым авалта, тушто коло ныл ял шотлалтеш. Эн кугу ялыште, Тыгыде Моркышто, 372 еҥ ила, Волаксолаште – 295, Чодырасолаште – 229, Нурӱмбалне – 144 еҥ. А чумыржо мемнан дене 2530 еҥ шотлалтеш.

     Изи Маршан почиҥга, Тайганур, Ерсола ял-влак пытен шуыныт, улыжат икте гыч кум еҥ марте гына кодын. Кабаксолаште лу еҥ веле шотлалтеш. Тыгай ял-шамычын ончыкылык пӱрымашышт кочо. Вет тыште утларакше пенсионер-шамыч веле илат, ӱмырыштым шуктат. Эн тӱҥ амалже – мемнан дене паша вер уке.

    — Тидын нерген рашырак каласкалыза…

    — Тиде йодыш шуко кундемысе семынак эн тургыжландарышылан шотлалтеш. Шке жапыштыже мемнан дене колхоз-влак пашам ыштеныт, калык тӱҥ шотышто тушто тыршен. Ынде иктыжат кодын огыл. «Себеусадский» озанлыкат тений январь гыч пытартыш шӱлышым ышташ. Изи Кугунур школын оралтыжым тале марий предприниматель Евгений Петров (чаманен каласыман, ӱмыржӧ шукерте огыл кӱрылтӧ) арендыш налын да тушто вуйдеҥге чайым ямдылаш тӱҥалын ыле. Тӱҥалтыште чылажат сайын кайыш, калыклан паша верат лектын. Но цех кок гана йӱлыш. Тылеч вара Евгений Сергеевич чайым Йошкар-Олаште ямдылаш тӱҥале.

    Тидын деч посна ятырын Зеленогорск поселкысо чодыра озанлыкыште пашам ыштеныт. Тудат петырналтын. Ынде калыклан паша вер школышто, тӱвыра пӧртыштӧ, библиотекыште, кевытлаште да икмыняр моло социальный учрежденийыште веле кодын. Паша укелан кӧра ятыр еҥлан ик корно веле кодо – Москваш, Брянскыш, тыгак Йӱдвел кундемлашке каяш. Ӱдырымаш-шамычат каяш кумылаҥыч, нуно утларакше дворниклан ыштат, а пӧръеҥ-влак чоҥышо организацийлашке ушненыт. Ӧрдыж гыч оксам кондымеке, шукын сурт-печыштым ачалат. А теве уым чоҥышо уке гаяк.

   — Тугеже тендан дене у оралтым нӧлтышӧ уке?

   — Чынак, тыге. Ял администрацийыш чодыра материаллан справкым налаш идалык мучкыжат ик-кок еҥ веле толеш. Ӱмаште мемнан кундемыште ик у пӧртымат чоҥымо огыл. Ӧрдыж кундемлаште тыршыше-влак кондымо оксашт дене тыгак пӧртышкышт вӱдым пуртат. Водопроводшо мемнан дене Изи Кожлаялыште, Кугу Кожлаялыште, Волаксолаште улыт. Тыгак мончам але пӧртӧнчылым ачалат. Самырык-влак пачерым Моркышто, Йошкар-Олаште налыт. Тыгодым ача-ава-влак ипотекылан тӱлаш полшат. Тыге ял-влак самырык тукым деч посна кодеш, калык ий еда шагалемеш. Мемнан дене йочажат идалыкыште визыт-кудыт веле шочеш.

   — Тӱшка озанлык-влак пытеныт, нунын пайдаланыме мланде ынде яра кия мо?

   — Тыгыде Морко, Изи да Кугу Кожлаял, Лопнур, Чишкан ялла велне мланде уда огыл. Тыште кодшо ийын гына 204 гектар пасум «Звениговский» озанлыклан арендыш пуымо. Ончыкыжым эше налшаш. Тылеч посна Тыгыде Морко гыч фермер Серафима Каменскаян (тудо ял шотан илемым вуйлата) 365 гектар мландыже уло. Тудат пасум арендыш налын. Йыгын ялыште илыше, шке озанлыкым кучышо Анастасия Зверева 18 гектар мландым арендыш налын, ӱшкыж-влакым пукшен ӧрдыктара. А мемнан дене чылаже вич тӱжем гектар пасушто ынде тыгыде вондер ден пушеҥге кушкын пытен. Эше 1,7 тӱжем утла гектар пасум арендыш пуэн сеҥена. Мемнан дене мланде ошма йӧршан, сандене тудым налаш кумылан-влак шагалын улыт.

    Кызыт тыгай лӱдыкшӧ уло: шуко ялла воктене пасум нигӧ ок курал, тыгак шудым огыт ямдыле, вольыкым огыт кӱтӧ. Тидлан кӧра шошо еда кукшо шудо ылыжме, пожар лийын кертме лӱдыкшӧ уло.

       — Вольык нерген мут лекте гын, тендан дене яллаште тудым шукын ашнат мо?

       — Чаманен каласыман, тӱкан шолдыра вольык ий еда шагалем толеш. Теве ончыч Волаксолаште гына ял калыкын ушкалже 120 вуй лийын, ынде чумыр илем кундемыште 129 кодын. Волаксолаште, мутлан, 8 еш гына ушкалым ашна. Тыгодымак шорык ден каза ешаралтыт, чылаже 336 вуй шотлалтыт. Тыгак мӱкшым шукын кучат, 370 еш уло. Кок фермер озанлыкна пашам ышта. Тыгыде Морко гыч Серафима Каменская ден Ӱшӱттӱр гыч Леонид Яковлев ушкалым ашнат. Леонид Васильевичын, мутлан, индеш ушкалже уло.

       — Ял калыклан полышым пуымо программыш ушненда мо?

       — Тыгай программе почеш 2016 ийыште Изи Маршаныште памашым сӧрастарыме, йырже кумдыкым тӱзатыме. Кодшо ийын Тыгыде Моркышто йоча площадкым ышташ проектым возенна ыле, но республикыште конкурсым эртен огынал. Морко районланжат Зеленогорск посёлкышто да Унчо селаште шуктышаш паша проект-влак гына сеҥышыш лектыныт. А теве 2019 ийыште  районлан куд проектлан оксам ойыреныт ыле.

      — Яллаште шӱкым погымо йодышым рашемдыме?

      — Контейнер-влакым вераҥдаш кумло кумдыкым келыштарыме, но кызытеш чыла вереак контейнерым але шындыл шуктымо огыл. Кушто корно уло да контейнерым шындылме, тушечын арняште кок гана машина-влак шӱкым наҥгаят.

    — Телым шуктышаш ик эн кугу паша – яллашке шуйналтше корнылаште лумым эрыкташ. Ты шотышто сӱрет могайрак?

    — Ме Леонид Филиппов да Олег Николаев дене ойпидышым ыштенна. Нунын МТЗ-82 тракторышт уло. Жапыштыже шӱкат. А теве кугу поран лиеш гын, «Холдинг Морки» ООО куатле техникыжым мемнан деке колта, тудын денат договорна уло.

   — Корно нерген мут лекте, тугеже ты шотышто могай сӱрет палдырна?

   — Мыланна ойырымо корно фондын оксаж дене кодшо ийын Кугу Кожлаялын  Тополиный уремышкыже 335 метр кужытыш тыгыде кӱм шарыме. Тысе калык тидлан пеш куанен ыле. Тылеч посна Смычка ял гыч кугорно марте 500 метрыш тыгыде кӱм шарыме. Спонсор полшен, тудо коло КамАЗ машина тыгыде кӱм конден.

  — Пӱртӱс газ тендан деке кунам толын шуэш?

    — Чаманен каласыман, мемнан кундемыште але ик ялат тыгай топливе дене ок пайдалане. Сӧрат лишыл жапыштак лиеш манын, но рашыже пале огыл. Шоналташ гын, воктеннак газам тулышо куатле станций пашам ышта, а ме алят пу дене олтена. Тыгак Морко – Роҥго кугорным ачалымым калык шукертсек вуча. Чыла тидыже калыклан вереш илаш кодаш, у оралтым чоҥаш кугу чаракым ышта.

   — Старосто-влак чолга улыт? 

    — Ме нуным пурла кидна семын палемдена. Мутлан, Чодырасолан старостыжо Раисия Демаковам налаш. Моткоч чолга, чулым, калыкым поро пашалан кумылаҥден моштышо. Теве кодшо кеҥежым тудын тӱҥалтышыж почешак шӱгарлам сӧрастарен, мотор печым печен шындышна. Тыгыде Моркын старостыжо Эдуард Крижановскийын вуйлатымыж почеш калык шке оксаж дене ик урем корным ачален, тыгыде кӱм шарен. Технике дене фермер Светлана Каменская полшен. Моло старосто нергенат поро шомакым веле каласем.

 

В.СМОЛЕНЦЕВ

Авторын фотожо      

                                             

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий