У Торъял районышто мотор пӱртӱс лоҥгаште ойыртемалтше лӱман ик уреман Йошкар Памаш ял верланен.
Чыла тиде, конешне, сай, но моло изирак ялыште семынак тыште илыше-шамычынат ик эн тӱҥ нелылыкышт — корно уке. Йоҥылышрак каласышым: корныжо уло. Луман годым эсогыл эрыктат. Но лавыран годым тушко пураш-лекташ неле. Санденак тыгай годым утларакше пасу тӱр дене кудалыштыт. Тидын нерген мыланна эше кодшо ий мучаштак Йошкар Памашыш мийымына годым ты ялыштак шочын кушшо да кызыт ешыж дене туштак илыше Юрий Ягодаров каласкалыш.
— Корным ышташ йодын, серышымат тӱрлӧ вере колтымо. Но вашмут ик гаяк лийын: ял перспективный огыл, сандене ышташ кӱлешлан огыт шотло. Адакшым окса уке манын вашештеныт, – палдарыш Юрий Арсентьевич.
Санденак тысе калык утларакше шке вийжылан ӱшанен илаш тырша. Еҥ-влак кеҥежым шӱкшудымат солат, погынен лектын, кумдыкыштым эрыктат. Шукерте огыл верысе кӱсотыштым шотыш конденыт. Тушко нуно кажне ийын ял дене кумалаш лектыт. Ала тиде амал денак ялышт эше ила? Кӧ пала…
Эртыше жап
«История сел и деревень Новоторъяльского района» книгаште тиде ял нерген возымым ончалаш гын, Йошкар Памаш 1805 ийыште ты верыш «ясачный новокрещенный черемис-влак» Г.Михайловын, А.Кленовын да Г.Алексеевын илаш толмышт дене ышталтын. 1811 ийыште кум суртышто 9 еҥ илен. 1884 ийыште тиде ял Вятке губернийын Уржум уездышкыже пурен. Тунам 13 сурт лийын, 53 пӧръеҥ да 65 ӱдырамаш иленыт. Ончыч Йошкар Памаш гоч У Торъял – Кичма (Киров область) ужалыме корно эртен. Октябрь революций деч вара тыште школым чоҥеныт. 1924 ий гыч Йошкар Памаш сельсоветын рӱдӧ илемже лийын. 1926 ийыште изба-читальня почылтын. А 1948 ийыште ялысе книгагудым почыныт. 1937-1940 ийлаште у школым чоҥеныт.
1931 ийыште ял калык «Памаш ушем» колхозым чумырен. Тушко 7 озанлык пурен. Икымше председательже Ф.Ягодаров лийын. 1937 ий марте колхозыш ялыште илыше чыла еш пурен. 1940 ийыште тыште 22 еш, 132 еҥ илен гын, 1980 ийыште – 16 еш, 53 еҥ. А 2010 ийыште улыжат 17 еҥ шотлалтын.
Кугу Отечественный сарыш 22 еҥ каен, нунын кокла гыч 5 еҥже тушто вуйжым пыштен. Сар жапыште ялыште Мурманск, Ленинград областьла да Белоруссий гыч эвакуироватлыме еҥ-влак иленыт.
Йошкар Памашыште, кузе каласышна, сельсовет, библиотеке, почто, кевыт, медпункт, ветпункт, школ лийыныт. Но икмыняр жап гыч школым вес илемыш кусареныт, а вараже, эркын-эркын, чылажымат петыреныт я вес вере наҥгаеныт.
Йошкар Памаш ялын палыме да пагалыме еҥже-влак нерген ойлаш гын, тыште Кугу Отечественный сарын участникше В.Г.Шабалин шочын. Тудо кужу жап сельсоветым да колхозым вуйлатен. Тыгак журналист А.Ф.Чемеков – тиде ялынак эргыже. Ятыр ий районысо «Сельская новь» газет редакцийыште тыршен. Йошкар-Оласе 14-ше №-ан школышто марий йылмым шагал огыл ий туныктышо, 6-шо класслан «Марий йылме» учебникын авторжо А.П.Чемекова Йошкар Памаш ялыштак шочын. А эше Марий Элын Кугыжаныш Погынжын депутатше, мер пашаеҥ Лариса Яковлеван аваже тиде ял гыч. Лариса Николаевна Советскийыште шочын. Туге гынат, ты ялыште илыше-влакын ойлымышт почеш, тышке кокаж деке, аважын шӱжарже деке, унала толедаш йӧратен.
Ондакысыш пӧртылаш гын…
— Мый 19 суртышто илымым шарнем, — каласкала Юрий Арсентьевич. — Ончыч ялыштына школ лийын. Вараже оралтыжым Лумарийыш наҥгаеныт. Ялысе библиотеке пашам ыштен. Жап эртымеке, тудым Черный Грязь ялыш кусареныт. Туге гынат, тӱҥалтыште эше мемнан ялын лӱмжӧ денак маналтын. Эсогыл ветпункт лийын. Кевыт, почто, медпункт, тыгак зерносушилке, презым ончымо ферме, апшаткудо, шорык вӱта улыт ыле. Самырык ден йоча-шамыч шукын лийыныт. Кажне гаяк суртышто 5-7 шочшо дене кушкын. Вараже корно укелан кӧра еҥ-шамыч рӱдӧ илемыш, Овалжышке, мынярынже У Торъял поселкыш, Йошкар-Олашке каяш тӱҥальыч.
Каеныт да уэш толыныт
Ягодаровмыт еш ты ялын ик эн чолга ешыжлан шотлалтеш. Тидыже тыгак улмым меат мутланыме годым умылышна. Эн ончычак сурт оза – шочмо ялжын кугу патриотшо! Кӧ соцкыл дене пайдалана гын, иктыште тудо Юрий Арсентьевичын ялысе пӱртӱсым, воктел кумдыкым, чодырам сниматлыме фотографийже-влакым ужын, очыни. Могай нуно сылне улыт?! Икманаш, ялжым сайынак чапландара.
Тыгак улшо нелылыкышт, ыштышаш да ыштыме пашашт денат палдара. Чыла тидын нерген, мутлан, мыят соцкылысе фотографийже-влак гоч пален налынам да ялышкышт миен толаш, Ягодаровмыт еш дене палыме лияш кумылем лектын.
Жапше годым нунат, ешаҥмекышт, икмыняр жап гыч ты районысо Кӱанпамаш ялыш илаш кусненыт. Вараже вич ий гыч, пӧръеҥын ачажын ош тӱня гыч кайымекше, аваже шкет кодын. Тудым чаманен, нуно уэш пӧръеҥын мӧҥгыжӧ пӧртылыныт.
– Тудо жаплан, 1994 ийыште, ялыштына ныл суртышто веле эреже илат ыле. Молышт кызытат утларакше шошо-шыже пагытлан гына толедат, – рашемдыш Юрий Арсентьевич.
Пӧртылмекышт, вигак пӧръеҥ тоштемаш тӱҥалше суртышт воктеке кызыт илыме у пӧртыштлан фундаментым ышташ тӱҥалын. Вараже Моряковмыт еш опташ тӱҥалын. Умбакыже эше икте, эше весе оралтым нӧлташ кумылаҥыныт. Тыге ынде кызыт шым пӧртыштӧ эре илат. Ял изи гынат, газ уло! А тиде – моткочак кугу полыш!
Сурт оза мӧҥгыштыжӧ эреже идалыкат пеле веле ила. Тымарте 20 ий жапын-жапын вес кундемлашке пашаш коштын. Туге гынат тиде кӱчык жапыштат сурт-оралте коклаштыже ала-момат ыштен шуктен!
Вольыкыштат ик радам дене такше чыла уло: ушкал, ӱшкыж, сӧсна, шорык, лудо, комбо, чыве, кӱрка. Сӧснаигымат ыштыктен ужалат. Эше кроликым уэш ашнаш тӱҥалыныт. Кок ий ончыч 50 наре вуйышт колен – ала-могай чер авалтен улмаш да шуко еш тыгай азапыш логалын. Тыгак мӱкшымат ончат. Омартажым Юрий Арсентьевич шкеже ышта. Кӱлеш гын, йодмо почеш еҥ-влакланат ямдылен пуа.
Мутланен келшен пашам ыштат
Пырля мутланен келшен шуктымо сомылышт нерген умбакыже ойлаш гын, ты ялыште илыше-влак верысе памаш воктенысе изирак пӱяштым тӱшкан шотыш конденыт. Ончычшо авырат улмаш гынат, кажне шошым гаяк вӱд пӱчкын каен. А кызыт «Первый май» озанлыкын ойырымо техникыж дене тудым пӱяленыт. Тыге лудо-комбылан йӱштылашышт вер ынде эре лиеш. Пожар лӱдыкшыдымылыкат шукталтын.
Яниш куэрыштышт ончыч военный точко лийын. Изиракышт годым икшыве-шамыч тушко йӱштылаш коштыныт. Вольыкымат ты кумдыкышто кӱтеныт.
– А кызыт тушто свалкым ыштеныт. Тидлан чон коршта, но эрыктен пытараш тудым ынде огеш лий, – тургыжланен, палемдыш пӧръеҥ. – Тӱҥжӧ – тетлаже тушко шӱкшакым конден ынышт кышке ыле! Уке гын вет пӱртӱс лан эҥек лиеш. Ме шкеже гын шукыжым йӱлалташ тыршена.
Тыште кӱварымат тӱшка вий дене, ял калык, погынен лектын, ыштеныт. А ончыкыжым ялысе памашыштым шотыш кондынешт.
— Тудым печен налнена. Тидлан меҥгыжым уже шогалтылынна. Уке гын лудо-комбо пурат да лавыртылыт. Памашым тӧрлаташ оксам Лариса Николаевна Яковлеват пуэн. Меат кӧ мыняр дене манме гай погенна. Тошто фермын фундаментшым ронченна, карьер гыч кӱм конденна. Оҥам налынна. Памашыш шукынжо вӱдлан коштыт. Пелашем, мутлан, вургемым шӱялташ миен толеш, – каласкала чолга айдеме.
Шонымашышт моткочак сай! Арам огыл илемышт Йошкар Памаш маналтеш. Сандене, мутат уке, эн ончычак памашыштым шотышто кучыман. Тыге лектешыс.
Шочмо ялже, тушто кузе илымышт, мом ыштымышт нерген Юрий Арсентьевич тӱҥалтыште кумылын каласкалыш. Но пытартышлан шӱлыкын тыге палемдыш:
— Кушко илен шуына, ала? Мемнан тукым кая гын, илышыже огеш лий дыр? Кеҥежлан толын каяш тӱҥалыт гын веле?
Мом ойлаш, кызыт изирак яллаште веле огыл, южо кугурак ялыште илыше-шамычат тидын нерген тургыжланат. Но, тургыжланен, нимом от ыште. Тугеже айста лучо сай ончыкылыклан ӱшанен илена. Тунам ала тендан ялдат эше кужу-ун илаш тӱҥалеш. Ӱшанын вийже кугу!
Любовь Камалетдинова
М.Скобелевын фотожо
