Тӱтыран эҥер воктенсе пӧрт
Г.Калитов
Тӱтыран эҥер воктенсе пӧрт
Кочам-влак шуко иктаҥашышт семынак мемнан элыште кодшо курымын икымше пелыштыже лийше пуламырлаште лийыныт. Коктынат икымше тӱнямбал да граждан сарыште кредалыныт, коллективизацийым эртеныт. Ачамын тукым шольыжо Салий Кугу Отечественный сар деч ончыч репрессийыш логалын, тудым коло вич ийлан Сибирьыш колтеныт. Тусо поселенийыштак илаш кодын. Лидия Руслановам сайын палыше мордва ӱдырамашым марлан налын. Нунын кок эргышт шочын. 60-шо ийла тӱҥалтыште Ешыж дене Стерлитамак олаште илен, ик гана шочмо ялышкыже ачажым ужаш толын каен. Мый волгыдо шинчан, кӱкшӱ капкылан, тыгак ошалге ӱпан марий изиш веле шарнем. Ача-ава пӧрт воктене теҥгылыште гармоньым шоктен да шыпак шортын шинчымыже шинчаончылнем кодын.
Мыйын ачамлан да тудын Каликай изажлан, Кугу Отечественный сарыште кредалашышт пӱралтын. Чӱчӱм эше 1941 ийыштак Харьков лишне колен. Ачамым 1950 ийыште веле демобилизоватленыт. Шочмо ялышкыже шым ий гыч лавыран шыжым сур шинелян пӧртылын. Эргыже туге чот вашталтын, аважат иканаште пален кертын огыл. Кочамын ешыштыже уда шомак дене вурседылын огытыл. Пашам йӧратамаш, арулык да тыматле кумыл пагалымаште лийын. Изинек икте-весым, пошкудо-влакым да ӧрдыж еҥым пагалаш, шкем шот дене кучаш тунемыныт. Тольык ачам, подылмекыже, вуянче койышан лийын. Сар тудын пеҥгыдем шудымо психикыжым локтылын, коеш. А южгунам кумылжо путырак пушкыдемын, чылам чаманен. Кочамын суртышкыжо чӱчкыдынак ӧрдыж гыч толшо специалист-влак: ветеринарже, геодизистше, туныктышыжо — жаплан пачерлан пурен иленыт. Нунылан ик изирак пӧлем келыштарыме лийын. Мыйым, изи йочам, тудо эре шкенжын ӧрыктарыше улмыж дене сымыстарен. Тушто тыглай огыл арвер-влакым: планшетым, шӱштӧ кобураште кийыше бинокльым, лопка шӧрынан шляпам, шке ыштыме полкышто шогышо сӱретан книга-влакым — монь ужаш лийын. Пырдыжыште военный вургеман Клим Ворошиловын портретше кечен. Ял гыч кайымекышт, чылан гаяк нуно серышым возеныт, уналат толыныт.
Кажне ешын шкенжын преданийже уло. Мемнан ешыштат тыгак лийын. Поснак тудым ачамын шӱжарже-влак, Камеда ден Маня кокам, каласкалаш йӧратеныт. Нине историй-влак южгунам кечыйолла ушыштем волгалтыт да изи годсо пагытем гыч саламым колтат.
Икымше легенде
Ачам могырым Кадет кочам 1917 ийыште кугыжан армийыште служитлен. Революций тӱҥалме годым руш армийын рядовой салтакше лийын. Кочамым да тудын йолташыже-влакым йошкарге-шамыч арестоватленыт. Чылашт деч саркуралым поген налыныт да иктын-иктын кабинетыш ӱжын пурташ тӱҥалыныт. Пенснем чийыше руш огыл чуриян комиссар рядовой салтак-влакым шолашкыла, офицер-шамычым пурлашке колтылын. Кочамым революционный полкыш, Симбирскыш, колтеныт. Тунам пуламыр жап лийын. Шужымаш, кылмымаш, умылыдымаш. Салтак кеман кочамын йолжо тудо телым эре кылмен. Икана пырля служитлыше йолташыже, Курачево села гыч землякше, кок мужыр портышкемым муын. Куан кужунак шуйнен огыл. Коктынат тиф дене черланеныт. Портышкемыштет тифым шаркалыше тий пошен улмаш. Земляк-влак госпитальыш логалыныт. Кочамын йолташыже,Бобренов, колен, а тудо илыше кодын – самырык организм черым сеҥен кертын. Кочамлан отпускым пуэныт, вийым погаш мӧҥгыжӧ колтеныт. Кажне станцийыште регистрироватлалташ кӱлын. Уфа марте кок арня толын. Вара пароходыш шинчын, Ош Виче эҥер дене Казанцовка села марте толын. Тушечын мо дене лийын, тудын дене шочмо ялышкыже пӧртылын. Йошкар командирын кочамлан пуымо эше Россий империйысе кугыжан годсо сынанак отпускной листше кызытат еш архивыште аралалтеш. Кочам салтак шинельжым кудашынат шуктен огыл, Ӱлыл Йыванайыш адмирал Колчакын белогвардеецше-влак толын лектыныт. Тудым вигак ош армийыш мобилизоватленыт да Бугурусланыш колтеныт. 1919 ийыште угыч шке ялышкыже пӧртылын. Тунамак йошкарге-влак шке радамышкышт налыныт.
Ынде йолташыже-влак дене, дезертир-шамычым кучен, нуно Бирскыш колтылыныт. 1920 ийыште кочам угыч ялышкыже пӧртылын да Кӱшыл Йыванай гыч улан кресаньык Митрийын шӱжаржым марлан налын. Мут толмашеш, тиде ял покшелне йоген лекше Митирий памашым тудын лӱмжӧ дене лӱмдымӧ. Оръеҥлан кузык семын логалше Канепа ковамын кугу вӱргенье самоварже кызытат аралалт кодын. Самырык мужырын мӱй тылзыже каза поч гай кӱчык лийын. Тыге воштылын ойлен шке сӱанже нерген кочам. Колымшо ийла тӱҥалтыште Бирск уездысе яллаште адак пуламыр тарванен. Иктышт Совет властьым ыштынешт, весыштлан тиде йӧршынат кӱлын огыл. Ваштарешла тавадаҥ шогалыныт, кредалмашкат шуыныт. Вашла саркурал денат тарваненыт, суртпече-шамычат йӱленыт. Тунам ик пуд ложашлан пӧртым, а пел килолан самоварым налаш лийын. Коммунист-влак вакшым чотак эскереныт. Кажне кечын йоҥыштымо ложашым шужен илыше-влак коклаште пайленыт, яра кечывал кочкышым пукшеныт. Тиф ден холера чер осалланеныт. Ял еда кӱчызӧ-влак йодышт коштыныт.
Телым ик кугу тӱшка пӧръеҥ ден ӱдырамаш-влак, уло погыштым терыш оптен, Ӱлыл Йыванай ял гыч йолын Америкыш тарваненыт. Пуйто тушто узьмак улмаш: чыланат темше лийыныт, игече шокшо шоген, нимо тургыжландарен огыл. Тыгай неле жапыште Апкалий кугезе кочам шке кумылын вакшыжым да пырчым аралыме амбаржым у кучемлан пуэн. Кӧ шке погыжым пуэн огыл, тыгай-шамычат лийыныт, у власть ваштареш шоген гын, нуным раскулачиватленыт да ешге Сибирьыш колтеныт.
Кугезе кочамын олтымо мончашкыже чумырген, кочамын иза-шольыжо-влак еш погынымашым эртареныт. Чыла сайже ден осалжым вискален, ик ойыш шуыныт: Совет власть кужу жаплан толын, тугеже тидым шотыш налаш да ончыкыжым тудын законжо почеш илаш кӱлеш. 1922 ий март мучаште военный службышто лийме опытшо улмым шотыш налын, кочамым волостьысо имне дружиныш налыныт.
Пошкудо Кунтугуш ялыште совет власть ваштареш шогышо-влак коммунист-шамычым ешыштге пуштеденыт, изи ийготан икшывыштымат чаманен огытыл. Йошкар дружине тудо ялыш полшаш каен. Данисламовын вуйлатыме кулак тӱшка нуным талын лӱйкален вашлийын. Вуй ӱмбалнышт пуля шӱшкен. Верысе «махновец-шамычым», тыге нуно шкеныштым лӱмденыт, кырен шалатеныт, кодшышт чодырашке шылын каеныт. Пуламырым тарватыше-влакын ончылъеҥыштын суртшым йӱлалтеныт. Тиде шучко кечылаште кочам Балтач волостьысо эн грамотан, шкеж деч вич ийлан изирак марий Ильчикай Ибакаев дене сайын палыме лийыныт. Тудын темлымыж почеш, грамотан самырык марий семын волостьысо потребкооперацийыш пашам ышташ колтеныт. Элыште НЭП вияҥме пагыт лийын.
Кумлымшо ийла кыдал марте кочам Райпотребсоюзын волостьысо администрацийыштыже тӱрлӧ пашам шуктен. Ик жап «Арвий» колхозым вуйлатен. Сар мучко да 50-ше ийла тӱҥалтыш марте тудо тыште пашам ыштен. Мый кочамым пенсионерым веле шарнем. Кажне кеҥежым тудо мочыла гыч колхозлан кандырам пунен. Шоҥгеммекыже, тиде йӧратыме сомылжо лийын. Ярнымекыже, кӱкшӱ пӧртӧнчыл тошкалтышысе ӱмылыш каналташ шинчын. Мый да иза-шольым-влак воктеныжак шурген модынна. Тудо тыматлын, но койдарен йодын: «Рвезе-влак, мый тыланда ом мешае?» Ме шоналтыде вашештенна: «Уке, кочай, от мешае!» Икмыняр жап гыч тудо угыч ты йодышымак пуэн, а ме кычкыренна: «Уке! Уке!» Мемнан, изи окмак-влакын, шоҥгыеҥлан тымык кӱлмым умылымешкына ятыр жап эртен. Ялыште кочана мыскараче семын палыме лийын. Тудын мыскараштыже эре важмалдык ойлымо шижалтын. Мый нигунамат иктаж-кӧ ӱмбак кычкырлымыжым, иктаж-кӧ дене вурседылмыжым колын омыл.
Коча ешвуй лийын, тудым ешыште чыланат пагаленыт, но суртым какширак капкылан, ушан да пеҥгыде койыш-шоктышан Канепа ковам кучен. Тудо чылажымат мастарын виктарен, кӱлын гын, кочамат колыштарен моштен.
Кокымшо легенде
Авам, Сагида Мурзина, могырым вес кочам, Мырза,1886 ийыште Тевыл ялысе батрак ешыште шочын. Тудо изирак капан, но путырак тале да тура койышан лийын. Ӧрышыжӧ да казан гай кӱчык пондашыж дене художник Илья Репиным ушештарен. Икымше империалист сар годым немыч-влак деке пленыш логалын. Ик бюргерын озанлыкыштыже пашам ыштен. Пӧртылмекыже, немыч-влакын сай оза улмыштым да озанлыкым кучен моштымыштым пример шотеш конден. Икымше гана плен гыч куржаш тӧчымыж годым немыч-шамыч тудым кученыт да наказатленыт: унчыливуя сакеныт. Но мыйын чытамсыр кочам тидын дене келшен огыл. Шыже мучаште йӱкшемдымек, угыч пиалым кычал тарванен. Тиде гана шот лектын. Тудо Польшыш логалын. Тушто вес куржшым – изирак чинан руш офицерым – вашлийын. Коктын Российыш пӧртылыныт. Чын ала уке ом пале: но кочамын каласкалымыж почеш, эҥер гоч вончымышт годым тудлан кынервуй дене ийым пудыртылашыже пернен.
Нуно Москвашке миен шуыныт. Офицерын суртыштыжо шокшын вашлийыныт. Нунын дене каналтен, Москван сӧрал верлажым ончен коштын, а шошым мӧҥгыжӧ погынен. Куржмаште полшымыжлан таум ыштыме семын тудлан шарнен илашыже шинчыран ший шагатым пӧлекленыт, корнылан оксам пуэныт да шокшын чеверласеныт. Кузе тудо мӧҥгӧ толын шуын, мый ом пале, но кугурак-влакын каласкалымышт гыч иктым шарнен кодынам. Кочамым сарыш ужатыме годым ковам мӱшкыран кодын. Тудо жаплан эрге йочам, авамын изаже-влак кокла гыч кугуракшым, ыштен. Ныл ияш Борис изи окна ончылно модын шинчен, а ковам шӱрлан лашкам ямдылен. Кенета йоча окна вес велне шуйналтше корно могырышкыла ончыктен, кычкыраш тӱҥалын: «Ачай! Ачай!». Кова ньоган сигырымыжым шотышкат налын огыл, но изишак эртымек, шинчатӱржӧ дене Кози ял велым пасу корно дене кудал толшо орван мужыр имньым ужын.
Ковам окна деке лишемын, воктеныжак нерже дене окна янакышке тӱкнышӧ ош ӱпан эргыже шып шинчен. Орваште улшо еҥ кынел шогалын. Ик кидше дене имньым виктарен, а весыж дене сапкандыра мучашым южышто пӧрдыктен, нуным поктен. Пӧръеҥ изирак капан, тройко костюман, чатка ӧрышан да пондашан лийын. Самырык ӱдырамаш тиде йӧратыме марийже Мырза улмым чонжо дене шижын. Тыгаяк мотор да чолга. «Ой, Юмыжат, тиде тыйын ачат сар гыч пӧртылын!» — кычкыралынат, тудо йочажым руалтен, уремышке марийжым вашлияш куржын лектын. Тыге сӧралын шучко сар гыч мыйын Мырза кочам пӧртылын. Вара тудо Тевыл ялыште эн ончыч механический шийме машинам налын. Шке озанлыкше дене единоличник семын илаш тыршен, но шийме машинажым верысе незер комитет поген налын.
Мыланем Мырза кочамын суртыштыжо лияш келшен. Тушто эре тӱрлӧ шудо, мӱй да дымарь гыч лекше да тугай тутло акрет годсо шикш дене пушланен. Пӧрт шеҥгелне изи садысе ломбо-влак йымалне кеҥеж гоч мӱкш-шамыч ызгеныт. Кочам емыж-саскам, пӱкшым, умлам поген. Тудын суртыштыжо тиде пашам куштылемдаш полшышо тӱрлӧ ӱзгар-влак лийыныт. Чодырасе еҥ улмыжо шижалтын.
Кудлымшо ийла марте Ар эҥерыште вӱдвакш-влак лийыныт. Нунын пеленак электростанций-шамыч пашам ыштеныт. Туштак вӱдвакш пелен шке тошто пӧртыштыжӧ Мариша пелашыж дене шоҥго вакшызе Андрей илен. Тиде поро руш ӱдырамаш мемнам, ялысе рвезе-влакым, пӧртышкыжӧ ӱжаш да тутло мӱй дене сийлаш йӧратен. Тудым ош кинде ӱмбак кӱжгын йыген, мыланна пуэн, тутло чайым йӱктен. Нунын икшывышт лийын огыл, Юмо пуэн огыл, а шкешт путырак поро улыт ыле. Тиде мужырым кундемыштына чыланат пагаленыт.
Эҥер йыр илыш гӱжлен. Эҥер ӱмбач тӱтыра нӧлталтын, вӱд шолын да, шурген, плотина гыч ӱлыкӧ шуҥгалтын. Тыгыде шыжалтышлаштыже шонанпыл модын. Куакшрак верыште, ӱмбалныже вӱдвакшым кучышо мокаҥ пытыше кӱжгӱ меҥге-влак йыр вошткойшо яндар вӱдыштӧ кол «шолын». Южгунам нуно ший колшӱмышт дене кечыште волгалтыныт. Йоча-влак тушто йӱштылыныт да колым кученыт. Сер воктенсе олыкышто вольык кӱтӱ-влак коштыныт. Кайык, янлык да айдеме гармонийыште иленыт. Илыш икшырымын да эплын эртен. Тудын тыгай йомартле улмыжо ял калыкын сай ончыкылыкшылан ӱшаным шочыктен. Кечын лекмыже да шичмыже, телым шошын, а тудыжым кеҥежын алмаштымыже жапым шотлен да илышлан куаным конден. Чодыра да пасу гыч йоген лекше вӱдшор дене пырля шошо толын.
Ялыште илыше-влак тиде кечым палым кодышылан шотленыт да тудым йоча шочмо кече дене тӧр шынденыт. Тыгак лийын: ял илышын у йыжыҥже тӱҥалын. Тиде кечын еҥ-влак ойленыт: «Ото вӱд толын». Шошымсо вӱдшор лишыл чодыра гыч ялышке толын пӱртӱсым помыжалтен да илышым конден. Каваште йӱдвелкыла чоҥештыше ноен пытыше кайыккомбо ден лудо кашта-влак шуйналтыныт. Лум йымач лекше вӱдыжгӧ мландыште шемкорак-влак чокиеныт. Чыла тиде шошо толмым шижтарен. Ял илышыште вес шошо марте шуйнышо у йыжыҥ тӱҥалын.
Пытартыш гана ялышке мийымем годым Ӱлыл Йыванай сӧрал кундем мучко велосипед дене кудал савырнаш шонен пыштышым. Изи Аню ӱдыремлан чонемлан лишыл кундемем ончыктымем шуо. Чодырат, пасуат, куп ден эҥерат тудак, Алдашораш, Памашлогар, Кыналчынкуак, Кереметкорем, Кӱсото, Вакшкурык лӱмыштат пылышемлан тугак ямлын шоктышо улыт, но чылажат шӱлык да чон вургыжмо дене авалталтын. Теве вӱдвакш лийме тиде верыште шемемше меҥге-влак веле вӱд ӱмбале кодыныт. Эсогыл вакш декыла шуйналтше корныштат купысо куэ да нӧлпӧ-влак кушкын шогалыныт. Пӱян изиш веле палдырныше кӱкшакаштыже нарынчын веле коеш, шӧршудо пелед шогалын. Ар эҥер вес корным муын, ял калыклан сырышыла, семынже шыпак умбаке йога. Мыняр торашке да пӧрылташ лийдымын йоген кая йоча жапысе вӱд. Волгыдо шарнымаш дене кушкын шогалше изи ото ден кызытсе самырык чодыран серже веле кодеш. Тӱтыра коклаште йомшо эҥерын йӱкшат огеш шокто.
Пуйто пылышемлан тиде верлашке айдеме ден мланде кокласе йомдарыме гармонийым кажне гана уэш да уэш пеҥгыдемдыше шошым ӱжшӧ ныжыл марий семан шӱвыр ден тӱмырын йӱкышт солна.
Е.Садовин марлаҥден.
