ТЕАТР

ШИЙ ПАМПАЛЧЕ ош тӱняштат ИЛЫШАШ

Эртыше арняште Шкетан лӱмеш театрна сылне премьер – «Ший Пампалче» мюзикл – дене куандарыш. Ончымем годым шоналтышым, молан йоча-влакым конден омыл? Тачысе икшыве-влаклан поро ден осалын ойыртемыштым марий йомаклан эҥертен, «нугыдо» чия, жаплан келшыше спецэфект, марий семым уэмден йоҥгалтарыме гоч намиен шукташ утларак келшен толеш. Тидымак шотыш налыныт мюзиклым ямдылыше-влак. «Ший Пампалче» – еш дене ончаш йӧрышӧ спектакль.

Мюзикл мучко мый ик гана огыл йоча пагытыш пӧртыльым, марий йӱлаштына улшо ойыртемым эскерышым, йоча семынак воштылашат ыжым ӧр. Сӱан йӱламак налаш. Мом ыштет ынде, Вӱдонат (тудо ӱлыл тӱня гыч). моторым йӧрата да йӱла почешак ӱдырым налнеже. Ӱлыл тӱня (осал, колымаш…) кӱшыл тӱням сеҥынеже, шке кепшылышкыже руалтынеже. А кузе тидым ышташ? Пампалчым марлан налаш. Тудлан поян да юзо виян лияш шонышо-влак полшаш кумылаҥыт: Турий, ший товаран лийын, Юмынӱдырым марлан налаш шона, а Вувер кува Тарас шӱлыш купым, осал тӱням, «солалтынеже». Ший Пампалчын ачаже, ийготым погышо гынат, марий йӱлам, ойӧрым, пудырта да, теве-теве ӱдыржым йомдара. Вӱдым кумык лийын йӱаш огеш кӱл ыле – тыге вет Вӱдонын кугыжанышкыже «тӱкнет». Манытыс, вӱдым копа але ате дене гына кошталын йӱаш лиеш… Вӱдонын сӱанже мыланем йоча годсекак пошкудо чочойын Овда сӱан нерген каласкалымыжым ушештарыш. Сӱанже пуйто пасу велым толешат, суртшо гоч эрта да пич коремыште йомеш. Йоча годымак ушеш сӱретлалт кодшо ты сӱаным пуйто мый кызыт сценыште ужым… Спектакльыште калыкмутат, ойӧрат шижалте, сӱан такмак-влакат куштылгын, шкенан семын йоҥгалтыт.

Ший товар – тиде ик эн тӱҥ образ. Ик могырым, товар – паша ӱзгар. Тудын деч посна коҥгаш олташ пумат ямдылен от керт, пӧрт пурамат от ру, плотньык пашатат ок вораҥ. Вес могырым, тудо юзо виян, осалым чактара, вет эсогыл отышто кумалтыш годым осалым лачак товар ден кӱзым вашла пералтен поктат.

А шийже! Марий калык тудым эреак аклен. Ший – тиде чон яндарлык, арулык, волгыдылык… Ший ожно шӧртньӧ дечат шерге лийын. Поснак марий калыклан. Кумдан палыме фольклорист да йомакым шымлыше, филологий науко кандидат К.Четкарев эше 1953 ийыште «Племенные названия марийцев» научный статьяштыже «ший» ден «чий» мут-влак акрет годым ик значениян лийын кертыныт манын воза. Тудо волгыдо, йолгыжшо, ару, ош, йылгыжше, самырык, чын, тӱкыдымӧ да тулеч моло умылымашым ончыкта. Тачысе кечын «чий» утларакше «чимарий», «чийкаче» (ӱдырым налдыме) мут-влак пелен аралалт кодын. А марий юмыйӱлам кызыт шымлыше-влак эше «чий йӱла» манмым кучылтыт. Сандене «Ший Пампалче» ден «ший товар» умылымаш-влакым эшеат кумдан ончалаш амал уло.

«Ший пӱян ший Пампалче» йомак деч вара пытартыш 20 ийыште марий калыкын философийжым, кӧргӧ чон поянлыкшым, тӱняумылымашыж ден шижмашыжым, тидын шотыштак Юмынӱдыр ден Пампалчым, сылнымутышто эн ончычак 2002, 2014 ийлаште савыкталтше «Югорно» эпос (авторжо – А.Спиридонов, марлаш кусарыше – А.Мокеев) почын пуа. А кумда шымлымаш, тӱрлӧ велым аклымаш, финн-угор, тӱнямбал кӱкшытысӧ тӱняумылымаш дене таҥастарен ончыктымаш, тидын годым шке калыкын келге философийжым, шнуй негызшым почын пуымаш, южо шотыштыжо иктыжын весыж деч ойыртемалтше улшо кок пашаште – культурологий науко доктор Г.Шкалинан «Священный мир марийский» да философий науко доктор Ю.Калиевын «Мифы марийского народа» книгаштышт – ужына. Кокытшат 2019 ийыште савыкталтыныт. Мутат уке, ятыр ий шымлымаш деч вара. Кок вережат Юмынӱдыр ден Пампалчын образыштым келгын умылтарен пуымо. Нунын коклаште могай кыл? Шканем рашемдышым: Пампалче – Юмынӱдырын шӱжарже. А молан Пампалчыже ший пӱян? «вуян» ден «пӱян» мут-влак икгайрак йоҥгат, вет эше вес тыгайракак йомак – «Ший вуян Пази» – уло. Ойлымо, возымо годым ты кок мут ала-могай татыште алмашталтын кертыныт манын воза Юрий Алексеевич. А Турийым ӱлыл тӱня дене кылдалтше манеш, молан манаш гын тудо мландыште илыше кайык. Ший товаран лийын, юзо вийжым кучылтын, Юмынӱдырым марлан налаш шонен. Но ший товар угыч Пампалчын кидышкыже логалеш. шижын ыжым шукто: Кузе, могай татыште? Поген налыныт але Турий шкежак умылен: мо пӱралтын огыл гын, тудо нигунамат ок шукталт, сандене ший товарым пӧртылтен?

А Юмынӱдыр ден Пампалчын образыштым илышыш, марий искусствыш пуртымо йыжыҥ лу ий ончыч тӱҥалын – 2010-2011 ийлан «Юмынӱдыр. Дочь бога» кечышот-календарьым лукмо дене. Проектын авторжо да продюсерже – Сергей Михайлов, Марий телевиденийын ветеранже Галина Михайлован эргыже. Ты пашашке кугу командым ушеныт. Нунын коклаште консультант семын МарГУ-н профессоржо Галина Шкалина, текстын авторжо поэт Зоя Дудина тыршеныт. Тунамракак Галина Евгеньевна «Саскавий» марий ӱдырамаш ушемын ик погынымаштыже темлен – айста илышышкына вуеш шушо ӱдырын кечыжым палемдымым пуртена. Лийын вет сӧрал йӱлана – ӱдырсий, а Пампалчынаже – марий ӱдырын идеалже… Тыге «Ӱдырсий» конкурс шочын да тачысе кечын кумдан шарлен, регион-влак кокласе кӱкшытышкат шуын. Ик жап гыч тудынак темлымашыж почеш Марий кугыжаныш университетыште хореограф-влак Славик Асмаев ден Нина Макарова студент-влак дене иктешлыше экзамен семын, «Югорно» эпослан эҥертен шындыме «Ший Пампалче» мурен-куштымо постановкым (сценарийым Владимир Аптулаев возен) Шкетан театрыште ончыктышт. Муро да сем дене пашам искусствоведений доктор Олег Герасимов виктарен. Тудын негызеш варажым «Марий Эл» ГТРК «Ший Пампалче» фильмым войзыш. А Шкетан лӱмеш театр ты темым кандаш ий ончыч «Юмынӱдыр»

икымше мюзикл гоч аклаш лукто, вара «Югорным», кызыт – «Ший Пампалчым».

Мюзиклым йомак негызеш гына шындаш куштылго огыл. Тушто сюжет линийжат кӱчык, драматургийжат уке, манаш лиеш. Но ала-кунамак тукым гыч тукымыш куснышо йомакым, мифым тачысе ончышылан чыла йӧнымат кучылтын почын пуаш шонымаш виянрак гын, тунам тудо – сценыште.

Идейын авторжо Эрик Юзыкайн теве мом палемдыш:

– «Юмынӱдыр» мюзикл деч вара вигак шонымаш лектын ыле – мемнан вет эше «Ший Пампалчына» уло. Тудо марий театрын сценыштыже лийшашак. Тидын шотышто кокытеланымаш лийынжат огыл. Марий Элнан 100 ияш лӱмгечыж вашеш грант оксам ойырымо дене марий йӱла денак кылдалтше пашам сценыш лукташ шонымо. Мюзикл гоч калыкын ойпогыжым, куштымаш ден мурымашыжым, семжым, йӱлажым ик эн кумдан почын пуаш лиеш. Тиде формым калык куштылгын вашлиеш. Но утларакше тиде шонымашлан пижаш Юрий Алексеевич Калиевын шымлымашыже таратен. Тудо марий мифологийысе ятыр образын значенийыштым умылтарен пуа.

Образлан келшыше вургем, вургемлан келшыше койыш… Чылажымат моткочак келыштарен моштымо. Шижалтеш, шочмо калыкнан акрет ойпогыж дене кылдалтше пашам постановкым ямдылымаште кажне еҥ – идейын (Э.Юзыкайн), пьесын (З.Долгова), семын (С.Яндукова), мурылан мутын (З.Дудина) авторышт, режиссер (Р.Алексеев), сӱретче-постановщик (С.Тангыгин), вургем сӱретче (Л.Воробьева), куштымашым шындыше (А.Дмитриев), аранжировкым ыштыше (С.Белов), артист-влак – чон пыштен, йӧратен ыштеныт. Автор-влаклан июль-августышто кыртмен пижашышт да варажымат, сценыште шындалтме жапыште, вашталташ, ешараш логалын гын, молын «кидыште» тудо сентябрь-декабрьыште шолын. Режиссерлан куснышо материалым – идейым, мутым, семым, тулым, куштымашым, мурымашым ик йогыныш ушен мошташ, кунамже ӱчашымашым ылыжтен але, мӧҥгешла, лыпландарен, шонымашым мучаш марте шукташ мастарлык шагал огыл кӱлеш. Адакше ты теме, марий мифологий, негызеш шындыме паша опыт шкенан театрыштак гына. Но профессионал-влак кертыч – сылне, куштылго, чоным чыгылтылше, ончаш да ончаш таратыше мюзиклым кӱчык жапыште сценыш луктыч. Мемнам куандарымыштлан, чоныш волгыдо ӱшаным пуртымыштлан кажныжлан кугу таум каласена да виян паша дене саламлена.

Национальный драме театр-влак шагал годым мюзиклым шындат. А Шкетан лӱмеш театр ятыр артистшын мурен моштымо мастарлыкшылан кӧрат репертуаржым эше ик мюзикл дене пойдарыш.

Йомакысе сюжет почеш Пампалче шке акажын, Юмынӱдырын, полшымыж дене каваш, кӱшыл тӱняш, лӱҥгалтыш дене кӱза. Но мюзиклыште тудым угыч ты тӱняшке волтат. Ший товаржат пеленжак… Палена, илыш йомак огыл. Ший товарат кажне еҥын шке кидыштыже. Икте тудым поро пашалан кучылтеш, весе осалым ышта, да садак сеҥалташыже жап шуэш. Весымат палена: мемнан илыме тӱняштат Пампалче – порылык, чон яндарлык, арулык, волгыдылык, чийлык – огыт сите. Сандене тудо – курымла вошт

аралалт кодшо Ший Пампалче – кӱшыл тӱняште веле огыл, мемнан коклаштат илышаш.

Залыште икшыве-шамычат улыт ыле. Иктыже мюзикл деч вара ача-аважлан каласен: «Мый У ийлан Пампалче лиям, вургемым ургыман…» да, шольыж дене коктын рольым модаш пижыныт. Теат, йолташ-влак, мюзиклым теле каникул жапыште еш дене ончаш миен толаш тыршыза. Репертуарыште тудым 6,7 январьлан шынденыт. 14 ияш марте икшывыда-влак дене миеда гын, нуным яра пуртат. Тидын нерген кумданрак – театрын сайтыштыже.

Светлана ПЕХМЕТОВА

Фотом М.Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драме театрын архивше гыч налме

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий