Калык педагогикылан ондак кугу верым ойыреныт. Кугыеҥ-влакын ойыштым колыштыныт. А кызыт? Самырык еҥын кугыеҥ деке пагалымашыже огеш шижалт. Ий гыч ийыш койыш утыр да утыр лушка.
Ожно ача-ава ваштарешат тореш мутым каласаш нигӧ тоштын огыл. Кызытсе саманыште лач тидыже огеш шижалт: уда койышыжым чӱчкыдынрак ончыктат, а сайжым шагал годым ужаш перна. Очыни, таче шукынжо огыт умыло: мо тыгай илышын чынже, илышын рӱдыжӧ. Самырык тукым шинчымашымат налаш пешыжак огеш тырше. А вет сай шинчымашан еҥ гына ончыко кая. Садланак самырык тукымым сылнымутан литератур деке кумылаҥден шогыман. Вет айдемын уш-акылжым шуарымаште тудын рольжо пеш кугу, арамлан огыл школышто эртарыме литератур урокым илышлан туныктышо урок манаш лиеш.
Пеҥгыде шинчымашым пуаш манын, марий литератур уроклаште тӱрлӧ йӧн, кучылталтеш: комбинированный урок, урок-лекций, урок-диспут, урок-зачёт, урок-семинар да молат. Чыла тидыже йоча-влаклан шонымашыштым пеҥгыдын каласен мошташ йӧным ышта. Вет нуным ойлаш таратыман, илыш нерген шонкалыктыман. Тунемше-влак урокышто произведений почеш кутырат, ӱчашат, а мучашлан могай-гынат иктешлымашыш шуыт. Занятийым оҥайын да пайдалын эртарет гын, тудо тунемшын ушешыже, шӱмешыже эрелан кодеш. А ме палена: йоча уш лывырге, эре уым, оҥайым пален налнеже. Тыге тунемше-влак сылне литературым йӧраташ кумылаҥыт. Лач тудын гоч айдеме поро, ныжыл, волгыдо шӱм-чон моторлыкшо дене ойыртемалтше лиеш. Сандене икшывым ончен куштымаште калык педагогике тӱҥ верым налын шога.
Кугезына-влакын йӱлаштым арален да вияҥден колташ манын, мероприятийлам эртарена. Мутлан, Рошто, Шорыкйол, Ӱярня, Кугече. Уроклаште пайрем-влак нерген сочиненийым возаш пуэна. Йоча-влак ача-аваштын, коча-коваштын полшымышт дене посна пайрем нерген тичмаш сочиненийым возен толыт. Вара урокышто пайрем шотышто мутланымаш эртаралтеш.
Кеч-могай произведенийыштат калык педагогикын рольжо уло. Тудым, илыш дене кылден, таҥастарен кодаш тыршена. Мутлан, Ю.Артамоновын «Киндет перкан лийже» повестьшым лудаш тӱҥалме деч ончыч йоча-влаклан ойлен кодыде ок лий: кузе ожно пасум куралыныт, ӱденыт, киндым ончен-куштеныт, уржа-сорла тургымым эртареныт. Тыште ӱдаш тӱҥалме годым марий йӱлам шуктымо нерген ойлыман: куралын пыштыме аҥа ӱмбаке пырчым кышкеныт да пелештеныт: «Кум пырче гыч куд пырче, куд пырче гыч латкок пырче… шурно улан шочшо».
Акрет годсекак марий-влак кугуракым пагаленыт, нунын мутыштым колыштыныт. Тидыже Г.Ефрушын «Шошо» ойлымашыштыже Мигыта кугызан образше але Дим.Орайын «Чолга шӱдыр» повестьыштыже Сергейын армийыш кайымыж годым кочан пуымо сугыньжо гоч коеш. Вет кугурак-влакын пуымо сугыньышт – айдемын шуаралт кушмаштыже моткоч кугу поянлык.
Марий калык ожнысек юмылан ӱшаныше лийын да юмым сӧрвалаш отыш кумалаш лектын, юмо деч чыла сайым йодын. Лач тидын нерген С.Г.Чавайнын «Ото» почеламутшым тунемме годым ойлена. Йоча-влаклан ялысе ото, кумалтыш нерген каласкалена, пӱртӱсым аралаш да йӧраташ кумылаҥдена. Сылнымутан литературышто пӱртӱс теме моткоч чӱчкыдын вашлиялтеш, Кеч-могай произведенийыштат айдеме илыш эре пӱртӱсын моторлыкшо дене таҥастаралтеш.
Кеч-кунамат урокышто гына лудмо огеш сите. Тидлан кӧра йоча-влак мӧнгыштӧ ятыр марла книгам, тыгак «Кугарня», «Ямде лий» ден «Марий Эл» газетлам, «Кече» журналым лудшаш улыт. Мо логалын, тудым ынышт луд манын, лӱмынак мӧнгыштӧ лудмым виктарыме урок эртаралтеш.
Иктешлен каласаш гын, калыкнан ончыкылыкшо волгыдо да пеҥгыде лийже манын, ме ик еш семын ваш умылен, пагален, эҥертыш лийын илышашулына. А калык тунам шке тӱсшым огеш йомдаре да шке тӱвыражым арален кода, кунам тудын ончыкылык тукымжо ушан-шотан, келге шинчымашан лиеш. Айдеме школ парт кокла гычак шочмо йылмыжым, калыкшын эртыме корныжым, илыш-йӱлажым, тукымвожшым пагален, йӧратен кушшаш. Тунам веле илыш умылымашыже, культуржо вияҥеш. Шочмо-кушмо верым, курымла дене саклен кодымо тӱвыра поянлыкнам, шкешотан йӱланам, лывырге йылмынам, родо-тукымнам, поян историйнам мондаш ок лий.
Тыгеракын, калык педагогикын полшымыж дене йоча-влакым сылнымутан литературлан кумылаҥдаш лиеш.
Л.Кондратьева,
Марий Турек район Арбор школ
