Салтакыш ужатыме йӱла

Ял дене чеверласымаш

Идалыкын ик мотор кечынже марий ешеш эрге аза шочо. Ожно азам мӧҥгеш шем мончаш ыштеныт. Кажне марий ялыште азам ыштыктыше кува лийын, тудым павышка маныныт. Шочын вочшо азам кидышкыже налын, павышка кува эрге пўрышылан таум каласен: «Поро Кугу Юмо, тау эше ик таза чоным ош тӱнялан пуыметлан, – азан тупшым вӱчкалтен ешарен, — кугу лий, таза лий, кугуракым жаплыше, изиракым пагалыше, ача-авам колыштшо, армийлан йӧрышӧ, ӱдырым налын, тукымым шуяш йӧрышӧ айдеме лий!»

Арам огыл, армийыш каяш йӧрышӧ лий, маныныт. Кажне пӧръеҥ йоча армийыш миен толшаш, элым аралаш тунемшаш. Ожно армийыш кайыдыме еҥым пагален огытыл. Тудын нерген армийлан йӧрдымӧ маныныт.

Ача-авалан шке чон падырашыжым кок ийлан ӧрдыж велыш ужатен колташ кеч-кунамат неле лийын. Туге гынат  шочмо эл ончылно порысым шуктымо деч марий калык нигунамат кораҥаш тӧчен огыл.

Армийыш ужатыме йӱлан шке шотан радамже уло. Икмынярже кызыт мартеат аралалт кодын. Ожныракше, армийыш каяш повесткым налмеке, рвезе шке родо-тукымжо деке унала коштын савырнен. Тидлан лӱмын имньым кычкеныт. Имне ӱмбаке лӱмынак шӱштӧ дене ургымо арверым чиктеныт. Тудым «кап» маныныт. Утларак сӧрал лийже манын, той ластык дене сӧрастареныт, тудым лӱмынак йыген йылгыжтареныт. Мучашышкыже тӱрлӧ тӱсан йолвам сакаленыт. Тыгай сӧрал «вургемым» кажне имне тупыш пыштеныт. Тудо кок велыш кечалтын да уло имне капым петырен. Имне кудалме годым кӱртньӧ ластык-влак, ваш логалын, сылне йӱкым луктыныт да кечыйол дене йылт-йолт койын волгалтыныт. Имне пӱгым, тортам тӱрлӧ тўсан тасма дене сӧрастареныт. Шӧрмычымат сӧрастараш монден огытыл. Имне пӱгеш, покшелан, оҥгырым сакеныт, кок могырышкыжо – тыгыде оҥгыр-влакым. Тудын йӧк торашке шергылтын, пуйто калыкым шижтарен: рвезе еҥым салтакыш ужатат. Армийыш кайышаш рвезе ден йолташыже-влак, тарантасыш шинчын, гармоньым шоктен, салтак мурым мурен, ял гыч ялыш кудалыштыныт. Салтакыш кайышаш рвезын кидыштыже — келшыме ўдыржын пуымо тўрлеман солык але носовик. Тыге рвезе чыла гаяк родо-тукымжо деке унала коштын савырнен. А тарантасыште мурен кайыше кокла гыч ик йӧк, салтакыш кайышаш рвезын мурымыжо, поснак ойыртемалтын.

Теве салтакыш кайыме кечат толын шуэш.

Эрдене эрак кынелын, ава тичмаш ўстелым поген. Юмончылно сортам чӱктен, Юмылан пелештен.

Ава. Поро Кугу Юмо, Ондре эргымым таче кужу корныш ужатена. Латкандаш ийже латкандаш кече гаяк эртыш, салтаклан каяшат жап толын шуо. Кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ, эргымлан шочаш пӱренат гын, аралтышым пуэн шого. Теве таче Ондре эргымым кугу тӱняшке, палыдыме верышке луктын колтем. Неле чер дечат, йылме титак дечат, айдеме тушман дечат, сар дечат серлагышым пу. Кӱшыл тӱтырам ӱлыкӧ волтен, ӱлыл тӱтырам кушкӧ кӱзыктен, кок тӱтырам ваш конден, нылле ик пачаш шарчажым почылтарен, кум тӱрлӧ ший корно дене миен коштын савырнен толаш, Кугу Юмо, пиалым пу.

(Суртышко пошкудо-влак, родо-тукымжо, йолташыже-влак погынаш тӱҥалыт.)

Ондре. О, рвезе-влак толыт! Пурыза, пурыза, эртыза покшеке.

Ава. Эртыза, эртыза, шичса ӱстелтӧрыш. (Рвезе-влак чыланат ӱстелтӧрыш шинчыт. Ондре йолташыже-влаклан пурам темкален йўкта, аваже чесшым шунен-шунен пукша. Кажне толшо еҥ кайышаш рвезылан сугыньым пуэн, ший оксам кучыктен.)

Ик рвезе. Салтак корнет сайын эртыже.

Вес рвезе. Ачат-ават деке сайын-тазан пӧртыл тол.

Кумшо рвезе. Шочмо кундеметым, ачат-аватым, шольычым, пошкудет-влакым ит мондо.

Ондре. Тау, тау, рвезе-влак, поро мутланда.

(Пӧрт омса почылтеш, пошкудо Начи кока пура.)

Ава. Теве, эргым, Начи кокатат ужаташ толын.

Ондре. Начи кокай, эртыза, шичса ӱстелтӧрыш, авам таче эрденак кынелын, мелнамат кӱэштын, чесым поген. Шичса, тамлен ончыза.

(Начи кока Юмо ваштареш шогалеш.)

Начи кока. Кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ! Ондре шольылан тазалыкым пу, йолын коштмаштат, машина дене коштмаштат аралтышым пу (Ондре деке савырнен, ший оксам кучыкта). Ондре шольым, теве тылат ший оксам кучыктем, ший окса гай волгалт кошт. Ачат-ават деке сайын, тазан пӧртыл тол.

Ондре. Пеш кугу тау, Начи кокай, сугынет шужо. А ынде, ӱдыр-рвезе-влак, ала иктаж мурым муралтеда ыле?

Начи кока. Муралтыза, муралтыза, шольо-шӱжарем-влак, тек Ондре йолташда мӱндыр верыште мурыдам шарналтен ила.

(Ӱдыр-влак мурат.)

Тура курык ваштареш йӱр йӱрын да тазылген,

Алашамын таганже уке, кӱзен ок керт.

Эх, йӧратен кученам, кученам да келшенам,

Ойырлашна жап шуын, монден ом керт.

(Ӱдыр-влак Ондрелан ший оксам кучыктат.)

Ик ӱдыр. Салтак корнет сайын эртыже, сайын тазан мӧнгеш пӧртыл тол.

Вес ӱдыр. Мый тылат солыкым тӱрленам. Тиде солык дене шӱргетым ӱшт да шке ял ӱдыр-рвезе-влакым шарнен шого.

Ик рвезе. Айста, рвезе-влак, меат муралтен колтена, тек Ондре мемнамат шарнен ила (Мурат.)

Йӱржат йӱреш, лумжат лумеш

Тура курык ваштареш.

Меже шочын-кушкын улына

Самый неле пагытеш.

Шоненат омыл, кутыренат омыл

Ош варашым лӱен налаш.

Шоненат омыл, кутыренат омыл

Шочмо суртым коден каяш.

Уремет еда решотка,

Решоткаже еда варсеҥге.

Варсеҥгыже чоҥешта, решоткаже кодеш,

Ме каена, кӧ кодеш?

Ала тиде мурымемак веле лиеш,

Ала тиде шӱшкымемак веле лиеш,

Шочмо-кушмо ялыштемже

Ала тиде коштмашемак веле лиеш.

Вес рвезе. Айста кушталтен колтена! (Куштат.)

(Погымо ший оксам Ондре изи йоча-влаклан пуэда, шольыж дене ӧндалалтыт.)

Ондре. Чеверын, Мику. Тый ынде суртышто кугу эҥертыш лият. Ача-авалан полшо, кугурак-влакын мутыштым колышт. Толмешкем кугу лий.

Мику. Тау, изай. Каласымет семынак ыштем. (Ӧндалалтыт.)

Ача. Ну, эргым, Аҥанур марийын лӱмжым кӱшнӧ кучо. Ешетым, шочмо ялетым, родо-тукыметым, пошкудет-влакым эре шарнен шого. Туштат сай йолташ-влакым му. Ваш полшен, иза-шольо семын илыза.

Ондре. Тау, ачай, мутетым шукташ тыршем. (Ӧндалалтыт.)

(Ондре аважым миен ӧндалеш. Аваже шортеш.)

Ик рвезе. Тынаржак ида ойгыро, Лиза кокай. Кӱлеш годым шке эргыч гай шотлен ӱж. Ме тореш огына лий, полшаш толына.

Ондре. Чеверын, авай! Чеверын, ачай! Шкендам аралыза. Мый вашке пӧртыл толам. Чеверын, пошкудо-влак! Чеверын, ӱдыр-рвезе-влак, мыйын толмеш, веселан илыза.

(Ондрен лектын кайымыж деч ончыч гармонь почеш мурым мурат, куштат.)

Ужатыме тат

Ава. Эргым, каяшетат жап шуэш, теве шке тувырет ден ӱстел дене пӱкен йолым кылде. (Ондре шке тувыржо дене п¢кен ден ӱстел йолым кылда.)

Ондре. Мыйын пӱрымашем сурт пӱрымаш деч ынже ойырло. Коштмо корнем мӧҥгӧ савырен кондыжо.

(Вара, пӱкеныш шогалын, кок кид дене авагаштам ӧндалмыла ышта да авагашта лончыш ший оксам чыкен кода. Тиде оксам пуйто Юмылан пуэн. А Юмо тудлан надырым пыштымыжлан полшаш, тудым аралаш тӱҥалеш, мӧнгӧ пӧртыл толаш йӧным ышта.)

Ава. Эргым, шурным ӱдаш, тӱредаш толын шу. Тичмаш кинде сукыр тылат пиалым пуэн шогыжо, кид-йоллан толаш полшыжо. Теве ынде, эргым, ший оксам пуэм, пеленет пыште. Тиде оксам эре пеленет коштыкто. А теве тиде оксам Юмылан надырым пыштена.

(Эргыжлан ший оксам да корныш тичмаш кинде сукырым пуэн колта. Ондре, пӱкеныш шогалын, авагаштам кум гана ӧндалмыла ыштат, авагашта лончыш ший оксам чыка.)

Ава. Эргым, пӧрт омсам лектын кайымет деч ончыч юмоҥам шупшал. Лекмет годым туп дене савырнен, чакнен лек. Туп ден кай, мелын толын пуро. Ачат ден аватым ончаш Юмо савырыже.

(Рвезын ачаж ден аваже ончыч лектыныт.)

Ава. Эргым, кышатым сурт-печешет кодо. Тиде кышат тыланет мӧҥгӧ сайын тазан пӧртыл толаш полша, шочмо мӧҥгет шупшаш тӱҥалеш, ӧрдыж велеш ит йом.

(Ужаташ толшо-влак салтакыш ужатыме мурым мураш тӱҥалыт. Тиде муро чонешышт логалын, шинчавӱдымат йоктареныт. Салтакыш кайышаш рвезе кайымыж деч ончыч мурым мурен коден.)

(Мурен пытарымеке, чылашт дене кид кучен чеверласа да тарантасыш шинчеш. Лишыл йолташыже-влак тудым райрӱдӧ марте ужатен каеныт. А моло ужаташ толшо-влак уэш рвезын суртыш пуреныт, ӱстел коклаш шичде, нигӧат мӧҥгӧ каен огыл.)

Каласкалыше-влак:  Л.И. Ялтаева (1930 ийыште шочын). Аҥанур ял; Д.Д. Парсаева (1917 ийыште шочын). Купсола ял; Н.Е. Петров (1927ийыште шочын). Кускин ял; В.И. Яндулова (1936 ийыште шочын). Кукнур села.

Материалым 2009 ийыште погымо.

(А.Глазырина. «Родная сторона – золотая колыбель» — «Калык йӱлан вий-куатше» сборник. Шернур. 2013 ий.

И.Г. Петрова,

Шернур район Кукнур кыдалаш школын ИКН-м туныктышыжо

Д.Речкинын фотожо.