Шернур районысо Чылдемыр ял администрацийым самырык еҥ Д.Кужнуров вуйлата. Марий кугыжаныш университетым тунем пытарен, армийыште службым эртен, вара вич ий наре Йошкар-Оласе чоҥышо организацийлаште пашам ыштен. Илыш корно тудым шочмо Шернур районышкыжо конден, ял администрацийым вуйлаташ тӱҥалын. Тудын дене газет пашаеҥ В.Смоленцев вашлийын мутланен да пытартыш жапыште тиде кундемыште лийше вашталтыш, ончыкылык нерген каласкалаш йодын.
— Дмитрий Васильевич, кундемда дене палдарыза, пожалуйста.
— Шке жапыштыже мемнан ял администрацийым Мустай кундем дене ушеныт. Ынде верысе кучемна чылаже коло шым яллан мутым куча. Такшым ик ялыштыже, Лапка Памашыште, илыше-влак уке улыт. А изи яллан Пыркын, Шым Памаш ял-влак шотлалтыт. Но ме тыгай илем-влакымат огына мондо, ӧрдыжеш огына кодо, кертме семын полышым пуаш, йодмыштым шукташ тыршена.
Талук тў‰алтышлан ял шотан илемыштына 2502 е‰ шотлалтын, идалык жапыште витле нылытлан шагалемын. Самырык-влак ялеш кодаш огыт тырше, єрдыжкє пашам ышташ да илаш каят. Кодшо ийын коло шым аза шочын гын, тыгодымак илыш дене кумло ик е‰ чеверласен.
— Те райрӱдӧ пелен иледа. Тугеже икшыве-влак кокла гыч ятырын тушко тунемаш коштыт.
— Мемнан кундемыште Мустайыште, Купраныште школ-влак улыт. Туге гынат Шернурышкат коштшо-влак улыт. Мустайыш да Нольыкмарий велыш школ автобус-влак коштыт, икшыве-шамычым шупшыктат. Горняк поселкышто йочасад пашам ышта. Ончыч Нольыкмарий ялыштат пеле кыдалаш школ лийын. Кажне гаяк кугурак ялыште кевыт икте веле огыл пашам ышта, тӱвыра тӧнеж-шамычынат тыршымыштым аклыман. Шке жапыштыже Чылдемыр тӱвыра пӧрт пеленысе «Олык марий» фольклор коллективын калык коклаште чапым налмыжым шукын шарнат, очыни.
— Тендан кундемыште «Земледелец» тӱшка озанлык пашам удан огыл ышта, республикысе тыгаяк коллективлаште ойыртемалтеш. Тыгак комбикормам ямдылыше предприятий шке жапыштыже чапым налын ыле. Тудо кургым ямдылыме дене пырля туалет кагазым шуко луктын. Тугеже паша вер шотышто тендан дене кугу нелылыкак ок шижалт?
— Райрӱдӧ пелен улмыланна кӧра, чынак, мемнан дене паша вер шотышто кугу чӱдылыкымак огына шиж. Ятырын Шернурышто тӱрлӧ организацийыште пашам ыштат. «Земледелец» озанлыкыште, мутлан, кудло наре еҥ тырша. Пашадарым келшышым тӱлат, сандене ты озанлыкыште тыршаш кумылан-влак шагалын огытыл. Тиде озанлык Светлана Сергеевна Клепикован устан вуйлатымыжлан кєра пытартыш жапыште сай ошкылым ыштен. Ме тиде озанлыклан эҥертена, полыш кидым шуялташ кажне ганат тореш лийын огыл.
Комбикормам ямдылыше завод ынде У Торъял районысо «Первый май» колхозын кидыштыже. Ондак тушто шуко еҥ тыршен, вара тиде предприятий петырналте. Ынде тыште тӱшка озанлык вольыклан шудо гранулым ямдыла. Но тыште шукынак огыт тырше, паша жаплан веле. Тыгак Памашъял кӱ карьер мемнан поселений кундемеш верланен. Тыштат мемнан кундем гыч тыршыше-влак улыт. Вет корно чыла кугу ялышке пеҥгыде шартышан. Но ӧрдыж кундемлашке коштшо-влакат яле ятырын улыт. Поснак Мустай велым шукын коштыт. Вет ты кундемыште нимогай предприятият, организяцият уке.
— Верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо республик кӱкшытан программе кундемлам тӱзаташ сай йєным ышта. Теат тиде программылан эҥертеда, очыни.
— Ӱмаште Кугу Шокшем ялыште Кугу Ачамланде сареш колышо-влак лӱмеш обелискым шогалташ проектым ямдыленна да конкурсыш пуэнна ыле. Но, чаманен каласыман, тиде проект сеҥышыш лектын огыл. Туге гынат ял калык тиде шарныктышым шогалташ оксам шке поген, тыгак Кугыжаныш Погын депутат Сергей Валерьевич Белоусов, верысе депутат Сергей Леонидович Адиганов надырыштым пыштеныт. Тыште ялын старостыжо Иван Алексеевич Малининын чот тыршымыжым палемдыман.
Тенийлан кундемым тӱзатыме шотышто проектым ямдылен огынал, а теве шушаш ийлан «Ял кундемым икшырымын вияҥдымаш» федерал программыш пурынена. Яллаште эше чыла вереак шўкым погымо контенейрым вераҥдаш пеҥгыде негызан кумдыкым ыштыме огыл. Эн ончычак тидлан мландым ойырыман, чекым палемдыман. Чыла тидлан шагал огыл окса кӱлеш. Проектна сеҥышыш лектеш гын, пеш сай ыле.
— Корным чоҥымо да ачалыме паша кузерак ушна?
— Нольыкмарий гыч Пӱнчерйымал марте пеҥгыде шартышан корным ыштыме дене ты кундемысе эше Тумерсола, Нурсола яллашкат ынде кеч-могай пагытыштат машина дене кудал пураш лиеш. Ӱмаште тыгак Лужалу ялыш 400 наре метр корным ыштыме. Тений районын корно фондшо дене Горняк поселкышто, Чылдемырыште асфальтым шарыме. Чылдемырыште да Мустайыште ял калык шкеак оксам поген, ял уремышке тыгыде кӱм шарен.
— Старосто-влак пашаштыда кузе полшат?
— Мемнан чыла старостымат моктен гына ойлыман. Нуно ӱшанле полышкалышына улыт. Налаш, мутлан, Шокшемын старостыжо Иван Алексеевич Малининым. Моткоч чолга, тыршыше айдеме. Фермер, вольыкым ашна. Ешыже «Ялысе еш» Россий кӱкшытан конкурсышто сеҥышыш лектын. Тудын тыршымыж дене ялыште корныш тыгыде кӱм шарыме, шарныктышым почмо нерген кӱшнӧ ойлышна. Тудо вет эше Чылдемыр ял шотан илемым вуйлата.
Купранын старостыжо Геннадий Васильевич Андреев тыгак чолга. Шуко сай тӱҥалтышым ыштен да илышыш шыҥдарен. Пӱнчерйымалын старостыжо Виталий Алексеевич Березин чыла шотыштат примерым ончыкта. Карт кугызалан шотлалтеш, шукерте огыл эртыше Марий калык погынын делегатше лийын.
— Газым пуртымо, шкалан илыме верым чоҥымо паша воранен толеш?
— Коло шым ял гыч визытыштыже веле пӱртӱс газ дене огыт пайдалане. Сакар почиҥга велне пурташ кодеш. Тидлан кӱкшӧ давлениян кок километр кужыт пучым пыштыман. Калыкын газ дене пайдаланаш кумылжо уло, но лишыл жапыште шонымашыже шукталтеш манын каласен ом керт. А ялыште шкалан пӧртым чоҥымо паша такшым икшырымын кая. Ӱмаште 500 квадрат метр кумдыкан куд пӧртым чоҥен шуктымо. Кызыт эше лучко пєрт нӧлталтеш. Утларакше Оно Морко, Нурсола, Пӱнчерйымал, Палашнур яллаште чоҥат.
— Ял пайремым эртареда?
— Тумерсола ялын пайремжым пеш чаплын, кумдан палемдыме. Уна-влакат шукын ыльыч, артист-влакат ятырын толыныт. Ӱмаште Изи Шокшем, Кугу Шокшем, Оно Морко ял-влак пайремым пырля эртарышт. А тений коронавируслан кӧра тыгай мероприятийым эртараш ыш логал.
В.СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
