Самырык пагыт – мемнан.
Самырык ме улына.
Ме кугешнен ойлена,
Ме марий улына.
Икымше гана Марий самырык тукым слёт 2009 ий Морко район Октябрьский посёлкышто эртен. Тылеч вара тудо Марий Элысе районлан тӱрлӧ лукышкыжо «миен шуын». Тений ӱдыр-рвезе-влакым 13-15 ноябрьыште Медведево район Куяр посёлкышто верланыше Самырык-влакым военно-патриотический шӱлышеш шуарен куштымо «Авангард» рӱдер вашлийын.
Икымше вашлиймаш
Марий самырык тукымын ик эн йӧратыме мероприятийышкыже тений мый кумшо гана ушненам. Ты гана Курыкмарий, Килемар, Звенигово, Медведево районла гыч толшо ӱдыр-рвезе-влакын лужавуйышт лийынам. Тӱҥалтыште пеш тургыжланенам: кузе вашлиялтына, мом ышташ тӱҥалына, вуйлаташ вий-куатем сита мо? Ты пашам ӱшанен пуэныт гын, вожылмашым, лӱдмашым кузе-гынат шылтыман. Вет лужавуй шып, ӧршӧ гын, толшыжо-влаклан могай пример? Тыге шонкален, латик шагат шумымат шекланен омыл. Ола, районла гыч ӱдыр-рвезе-влак «Авангард» рӱдерыш толынат шуыныт. Слётчик-влакым вашлийын, илыме верышкышт вераҥден, ик пӧлемыш погынаш темленам. Латкум чолга самырык еҥ дене слётын ончыкылык пашаж нерген мутланенна. Шуко еҥ коклаште вашла шинчаончалтыш гыч пален налаш тунемаш логалын, вет чурийым маске петырен.
Шернур, Параньга, Марий Турек районла гыч слётчик-влакын лужывуйышт Лариса Ипулаева, Морко, Кужэҥер, Волжский районла да Волжск ола гыч ӱдыр-рвезе-влакын – Виктория Мамаева, Оршанке, Советский, У Торъял районла да Йошкар-Ола гыч толшо самырык-влакын – Эльза Александрова лийыныт.
Кажнын шке лужаштыже погынен мутланыме деч вара квиз (вес семынже викторине) эртен. Тудым мыйын лужа гыч курыкмарий ӱдыр, Т.Евсеев лӱмеш тоштер пашаеҥ Надежда Васканова Александр пелашыж дене пырля ямдыленыт. «Эртыкым, тӱвырам палымым модмаш гоч тергыме. Кандаш команде погынен. Вич тур, кажныштыже – вич але куд йодыш. Викториныште чылаже 39 баллым погаш лийын. 27 баллым погышо команде сеҥышыш лектын. Кумдан палыме еҥ нерген йодыш-влаклан вашмутым кычалаш нелырак лийын. Районла нерген йодыш-влаклан чылан куштылгын вашештеныт. Ӱшанем, ончыкыжымат самырык-влакын шке калыкын историйжым шымлаш кумылышт ок йом», – палдарен Надя.
Модын ситарымеке поэт, Зоя Дудина «Марий. Кӧ ме улына?» лекцийым лудын. У шинчымашлан поян, шонаш таратыше докладым тӱткын колыштынна.
Ты кечын ик эн шарнымашеш кодшо татше – «Наследине» кином войзымаште тыршыше режисёр-влак Андрей Огородников, Юрий Жиров да ик сценаристше Александр Акилбаев дене мутланымаш (калыкыште тудым «Пешком по республике» программе гоч палат).
Киношто Марий автономийым почмо гыч тӱҥалын, кундемын тачысе кечыж марте илышым сӱретлен пуымо.
Тӱҥалтыште марий кундемын сӧрал вер-шӧржӧ коеш. Курык, ер, эҥер-влак, чодыра – могай мотор да поян кундемыште илена! Теве ик сӱретше тынар палымын койын колтыш. Тидыже – Морко район Коркатово ял деч вара Чавайн кундемыш шуйнышо корно. Тудыжым каныш кечылаште чӱчкыдын ужам. Уке, фильмым войзышо-влак тушкыжо молан каеныт, адакшым тӱҥ корно ӱмбалне шогышо вер огыл вет. Чавайнур ялыште Сергей Чавайнын илыме суртшым ончыктымеке раш лие, тӱҥалтыште шинчамлан койын огыл. Шке шочмо кундемем ужынат, фильм эшеат шергын чучо.
Ты кином ончымо годым кугешнымаш шӱлыш ылыже. Ом пале молан, но тыгай татыште эре шинчавӱд лектеш. Йыр шинчыше-влакынат шинчашт йылгыжеш ыле.
Ик курым эртен. Могай келге кышам коденыт кугезе коча-кована-влак. А тачысе историй – мемнан кидыште. «Шкем пагалыше кажне марий еҥ тиде фильмым ончышаш», – тыгай ой шоктен залыште. Мый тидын дене келшем. Вашке киносӱрет интернетыште лектеш. Ончыза, аклыза.
«Авангард» кудывечыште кас. Тул меҥге йырым-йыр волгалтара. Лум лыжган гына велеш. Пычкемыште пушеҥге-влакше пуйто эше шукырак улыт. Чодыра кокласе йомакыш логалмыла чучеш.
Слёт умбакыже шуйна. Ӱдыр-рвезе-влак келшыше унагудым ойырен, кӧ кушко пайлалтыныт. Ик унагудо вуйлатыше – Настя Березина. Тудо шке волонтёр пашаж дене палдарен. Шукерте огыл интернетыште лекше «Мый Марий Эл гыч улам» видеож нерген каласкален. Зоя Дудина кас вашлиймашым йодыш-вашмут семын эртарен. Надежда Васканова фото материал негызеш марий еш дене палдарен. Самырык кидмастар Алина Хорошавина мастер-классым эртарен. «Суксо курчакым ышташ туныктенам. Кас велеш ургенна гынат, нойымо шижалтын огыл. Шукынжо име ден шӱртым кидыште шукерте кучен огынал манын палемдышт.Ӱдыр гына огыл, рвезе-влакат уло кумылын пырляш ушненыт. Нунын келшен манмышт моткоч ӧрыктарыш. Тыгай пайдале мероприятийым эртарымыштлан организатор-влакым тауштем», – манын Алина.
Кастене шке лужа дене «изи тулым» ыштенна. Марий самырык тукым слётын икымше кечыжым иктешленна.
Погарня почылтын
Эрым зарядке гыч тӱҥалынна. Марий муро почеш мален кынелше капнам помыжалтаренна.
Ты кечын слётым почмашке уна-влак толыныт.
Молодёжный политике спорт да туризм министр Лидия Батюкова участник-влакым ты пайрем дене саламлен: «Россий марий самырык тукым слёт 2009 ий гыч пашам ышта. Тиде мемнан илышнан йӱлашкыже пурымым ончыкта.
Лач ме, мемнан кугезе коча-кова-влак моло деч ойыртемалтше тӱвырам арален коден кертыныт. Тиде палымым умбакыже шуйыза. Тӱвырам шымлыза, шочмо йылмым палыза».
«Тӱня мучко коронавирус шарлымылан кӧра тений ӧрдыж гыч марий-влак слётыш толын кертын огытыл. Те, самырык-влак, калыкын ончыкылыкшо улыда. Илен-толын тӱрлӧ вере пашам ышташ тӱҥалыда. А кызыт, кучем да мер организаций-влакын иктеш чумырген, тендан дене пашам ыштымышт сай лектышым пуа. Икте-весе дене таче палыме лийын, ӱмыр мучко вашла эҥерташ тӱҥалыда», – каласен Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министрын алмаштышыже Михаил Матвеев.
Марий оньыжа, Эдуард Александров слётчик-влак дене икымше кече гычак пырля: «Слёт мутым марла кусраш гын, «погарня» лиеш. Погарнян илышыже таче угыч ылыжеш. Толмыланда кугу таум каласем. Те икте весылан опытым пуэда, тендан деч вара кушкын шушо-влакым туныктен шогеда.
Марий самырык тукым слётым почшо, манмыла, мероприятийын «кресаваже» Марий Эл Кугыжаныш Погын депутат, Лариса Николаевна Яковлева толын кертын огыл гынат, уло чон дене пырля улам манын кугу саламым колта».
Почмо пайрем шкешотан ыле. Ик район гыч толшо-влак посна командыш чумыргеныт. Нунылан тӱрлӧ паша пуалтын. Мо мемнам лу ий гыч вуча –шонкалаш кӱлын. Икмыняр пошкудо районла пырля ушнен, проектымат «шочыктеныт». Мо самырык-влакым тургыжландара? Ӱдыр-рвезе-влакын моштымашыштым, усталыкыштым вияҥдаш рӱдер кӱлеш, пашам ыштыше турист маршрут уке, экологийым саемдыман, йырым-йырысе средам эрыктыман – тыгай проблеме-влакым палемдышт слётчик-влак. Ситыдымаш нерген шонаш веле огыл, тиде проблеме деч кораҥаш лийме шонымашыштат уло. Тидыже моткоч куандара.
Слёт деч ончыч кажне районлан мӧҥгысӧ паша пуалтын: шке кундем нерген ончерым ямдылаш. Ӱдыр-рвезе-влак тиде йодмашым сайын шуктеныт. Икте мурым, весе ойлымашым ямдылен, кумшо марий тувырым чиен, гармонь почеш чӱчкалтен ончыктен. Мастер-классат, модмашат лийыныт, йодыш-влакымат пуэденыт. Тыге, районыш вашла «унала» коштын, жап писын эртен.
Умбакыже Марий кугыжаныш университет пеленысе «Воскресение» кычалше отрядын участникше-влак дене вашлиймаш лийын. Нуно слётчик-влакым шке пашашт дене палдареныт, раскопкылаште мумо арвер-влакым ончыктеныт. Ик тыгай настаже – пуля дене шӱтымӧ салтак шлем. «Лӱйкалыме годым тиде вуйчием рвезе вуйышто лийын огыл манын ӱшанена», – каласыш «Воскресение» отрядын вуйлатышыже Пётр Бусыгин. Тыгай шомакше деч вара каплан копыж-ж чучын колтыш.
Ончаш оружий-влакымат конденыт. Кидыш налмеке тынар неле, а сар годым тидын нерген кӧ шонен? Неле-куштылго, йӱр-лум… Элым, лишыл еҥым аралыман, пуля деч кораҥын шуктыман. Сар жапыште чийыме вургемымат кучен, чиен онченна. Мо салтак пелен лийын, тудын сумкаштыже мо киен – чыла рашемденна.
Программе почеш дебатлан ямдылалтме жап. Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерствын наций да конфессий-влак кокласе кыл шотышто полкажым вуйлатыше Игорь Садовин тидын нерген кӱчыкын палдарыш.
Кокымшо кечын уна – Российын сулло сӱретчыже Иван Ямбердов. Тудын дене вашлиймаш участник-влаклан моткоч келшен.
Кас велеш, «У еҥ» группын концертыше деч ончыч, Параньга район Кугу Пумарий ял гыч самырык рвезе Игорь Горинов гармоньым шокталтен. Нойымым монден, чылан сылне сем почеш мурен кушташ шогалыныт.
Малаш кайыме деч ончыч унакудо-влак лийыныт. Кӧ теҥгече иктаж вере миен шуын огыл, таче тидым ышташ йӧн лектын.
Слёт – тиде чер
«Икымше лужа, погынена!» манын, ончыч чылаштым шӱдем ыле гын, таче шкеак чылан чумыргышт – дебатлан ямдылалтыт.
Шушаш мероприятийын шонымашыже: «Уло мо марий тӱвыран, йылмын ончыкылыкшо?». Игорь Геннадьевич дебатын правилже дене палдарыме годым кажнылан рольым пуэден. Икте «уло» манын вашештышаш, весе «уке» манын, тореш лийшаш. Тыгодым пуйто слёт участник огыл, а ача-ава, школ-пашаеҥ, вуйлатыше да йоча-влак погыненыт. Мыйын лужамлан тиде йодышым икшыве шинча дене ончалаш кӱлын. Йочам сайынрак умылаш шонен, шольо-шӱжар, школышто тунемше палыме-влаклан серышым возеныт. Кӱлеш-оккӱлжым палемденыт.
Икмыняр жап гыч залыште шокшо мутланымаш тӱҥалын. Модмо семын «Марий йылме ок кӱл» мутым пеҥгыдын ойленыт гынат, чынже дене мӧҥгешла шоненыт. Тиде модыш раш ончыкта – ончыкылык уло. Тудо сай лийже манын, самырык-влак таче уло вийым пыштат да умбакыжат тыршаш тӱҥалыт.
Теве мыняр сай проект-влак таче кече марте илышыш шыҥдаралтыныт. Икмыняр мероприятийжын авторжо-влак мемнан коклаште лийыныт. Слётын кумшо кечынже нуно шке пашашт нерген каласкаленыт. Валентина Семёнова «Марий Эллан – 100 пӧлек» саламлымаш акцийже дене палдарен, Алина Хорошавина шке кид дене ыштыме настаже-влакым калыклан ончаш луктын. Инна Петрова ден Алиса Иванова Кужэҥер районышто эртарыме «Шарнымаш жап деч виянрак» проектын лектышыжым ончыктеныт, Михаил Иванов кугезе-влакын модмашышт дене модыктен. Лариса Еменгулова Шернур район Кукнур кундемыш Йӱштӧ Кугыза деке унала ужын, Анастасия Сунгурова «Ӱ» да «ӧ» буква-влак ӱмбалне точкым монден кодаш лиеш але уке» йодышым рашемден. Организатор-влак кокла гыч Алёна Иванова шукерте огыл эртарыме «Кеҥеж сылнымутчо» семинар, Маргарита Маланова финн-угор калык-влакын йоча лагерьышт нерген каласкаленыт, уна, Эльвира Куклина, шке проектлаж дене палдарен.
Тыге слётым иктешлашат жап лишемын. Кум кече пеш писын эртен каен.
«Кажне гана ме тыште кушкына, икте весым ӧрыктарена. Латкок слёт гыч латиктыштышкыже ушненам. Икымше гана Советский район Ушнур селаште лийынам, кокымшо гана лужавуй лийынам. Таче лужавуй гыч ме оньыжа марте кушкынна. Мый денем пырля сай команде пашам ышта. Иктыже – «ВийАр» ушем вуйлатыше – Алёна Иванова. Тудо тыгак оньыжан алмаштышыже улеш. Самырык-влак дене пашам ыштен моштымашыже Россий кӱкшытыштат кугу акым налын.
Икымше слёт гычак мемнан дене пырля Маргарита Михайловнв Маланова тырша. Тудо мемнан аксакална. Тиде латкок слётышто тӱжем утла самырык ӱдыр-рвезым туныктен, пашам ышташ таратен.
Таче те XII слётын выпускникше улыда. Ме моткоч кугешнена мемнан кушкын шушо тыгай тукым дене. Тыланда таум каласена. Пеленна кушса, алмаштышым куштен шогыза», – каласен Эдуард Васильевич.
Умбакыже мут мыланна, участник-влаклан пуалтын.
Мемнан коклаште Волжск ола гыч кок руш рвезе Василий Сурин ден Алексей Еромин лийыныт. Нунын марий тӱвырам пагалымышт, калык нерген шукырак пален налаш тыршымышт моткоч куандарен. «Чылажат пеш келшен. Поскак кидпашам палемдынем. Мый марий суксым шке кид дене ыштенам. Шарнен илаш арален кодем. Тау вуйлатыше, лужавуй-влаклан. Ты кечылаште «кочкаш» марий мутым тунем шуым. Вес ийынат, йӧн лиеш гын толам», – каласен Василий.
«Ты слётышто рушла огыт мутлане. Тыгай мероприятийыштыже мый икымше гана улам. Вес йылмым колын, мый калык нерген пален налам, тудын деке лишеммем шижам», – чоным почын Алексей.
«Слёт – тиде чер. Ик гана ты мероприятийыш ушнышо еҥым тудо шкеж деке эре шупшаш тӱҥалеш», – тыге каласен ыле кодшо ийын участник Александр Ямбаев.
– Тиде мут дене тачат келшем. Слётыш нылымше гана толынам, вес ийынат вараш ынем код. Марий самырык тукым слёт у шинчымашым пуэн, шуко сай еҥ дене ваш ыштен», – палдарен тудо.
Лужавуй кокла гыч иктыжым – Эльза Александровам, слётыш ик эн шуко гана толшо радамыш пурташ лиеш. «2013, 2015, 2016, 2017 ийлаште лийынам. Тений визымше гана тыште улам. Слёт уш-акылым пойдараш йӧным ышта.
Лужавуй сомылым мый кокымшо гана шуктем. Вуйлатыше да слётчик коклаште кылым ыштен шогымо паша мылам утларак келша. Кеч-могай мероприятийышке участник семын ушнымеке, кушталмаш, мутланымаш шагалла чучеш.
Икымше слётем Сотнурышто эртен. Мый, 14 ияш ӱдыр, тунам унала толшо веле лийынам. Оҥайын чучын», – шарналтен Эльза.
Тау лужамлан! Мылам ӱшанымыштлан, келшен илымыштлан. Тиде кум кече ӱмыреш шарнымашеш кодеш. Илышыште ниможат арам огыл, тугеже пӱрымашна тыгай, ме палыме лийшаш улына ыле. Тиде мемнан икымше вашлиймашна лийын гын, пытартыш огыл манын ӱшанем.
Слётым ямдылыме да эртарен колтымо, организационный йодышыжо-влакым илышыш пуртымо верч тыршыше Марий Элын самырык-влак политике шотышто, Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерствыже-влаклан, Мер Каҥашлан, «ВийАр» ден «Эрвий» мер ушем-влаклан кугу тау!
О.МОШКИНА
Д.Речкинын фотожо
