Марий Эл - 100

Ялнан тӱҥ уремже

Кажне айдемын шочмо, кушмо верже уло. Тиде – шочмо вер, тӱняште эн сӧрал , эн йӧратыме кундем.

Марий кундем, тыйым мурышто моктат, тыйын нерген легенде ден почеламут-влак улыт. Улыт тошто фотокартычке-влакат. Тушеч еҥ-шамыч мемнан ӱмбаке ончат. Нуно йӧршеш шукерте огыл огыл мемнан семынак мландывалне иленыт. Шарнаш тӱҥалына гын, нуно курымеш илат…

Тений республикна 100 ияш юбилейым палемда. Мемнан Какшамарий ялысе тӱҥ, Советский, уремнан историйжат тиде дате дене кылдалтын, молан манаш гын самырык республикнан чыла гаяк йодышыжо лач тыште, тиде уремыште каҥашалтын да шукталтын.

XX-шо курым тӱҥалтыште да тылеч ончычат ялыште нимогай тӱвыра учреждений лийын огыл. Сандене самырык-шамыч Кугу Какшан эҥер серыште погыненыт. Тиде вер «Тошто тумо» маналтын. Олык але пасу пашам шуктымеке, шолым волтымеке лач тыште нуно чумыргеныт да веселитленыт, ончыкылык тале композитор, а тунам эше самырык Ваня Ключниковын гармоньым устан шоктымыж почеш муреныт, куштеныт.

Тыгай шинчылтмашлаштак ӱдыр-каче-шамыч шке шӱмбелыштым муыныт да ешым чумыреныт. Туштак Яков Эшпай верысе мотор ӱдырым, Мария Бобровам, шекланен. Но тудыжо весым ойырен налын да нунын корнышт кок велыш торлен.

Советский урем ончыч Матюк полко маналтын, молан манаш гын тушто икмыняр тукым Матюковмыт иленыт. Урем моткоч кужу лийын. Тудо Кугу Какшан эҥер сер марте шуйнен. Но жап эртыме семын сер каткалалтмылан кӧра пӧрт-влакым тушеч вес, лӱдыкшыдымӧ, верлашке кусарен шынденыт. Сандене кызыт ялын кужытшо — 5 километр. Адакшым тиде урем ынде ялыштына эн кӱчыкыш савырнен – улыжат 10 пӧрт кодын.

1883 ийыште тиде уремыште тӱҥалтыш земский училище лийын. Тушто мемнан талантан композиторна ден просветительна-влак тунемыныт. Тидын нерген шарнымаш Яков Эшпайын сӱретыштыже аралалт кодын.

1913 ийыште ик пачашан школ оралтым чоҥымо. А 1920-шо ийлаште самырык совет кугыжаныш задачым шынден – калыклан культурно-просветительский образованийым пуаш — «ликвидация неграмотности» манмым ышташ. Сандене «калык пӧрт»-влакым чоҥеныт. Какшамарийыште тудым 1922 ийыште просветитель Н.М.Орловын тыршымыж дене ыштеныт. Оралтым Сокольный посёлко гыч тӱшкан конденыт. Тиде «калык пӧртын» кокымшо

пачашыштыже тунемме класс-влак лийыныт, а икымшыште – клуб, изба-читальне, медпункт.

1931 ийыште сплавщик-влакын оксашт кӱшеш школ директор Ф.П.Осиповын тыршымыж дене школ воктене В.И.Ленинлан памятник-бюстым вераҥденыт. (Кызыт тудо тӱвыра пӧрт ончылно шога.) Тыштак трибуно лийын да чыла торжественный мероприятий: митинг, погынымаш – ты верыште эртеныт. Тыштак еҥ-влак сар тӱҥалме, сар пытыме нерген колыныт.

Тыштак «1905-ше ийысе революций лӱмеш» колхозын конторжо верланен. Тыштак 1942 ийыште колхозник-шамыч танкым ышташ чылаже 100000 теҥге оксам погеныт. Тидлан вараже И.В.Сталин тауштыман телеграммым колтен.

Тылыште тыршыше, сарын йочаже, тулык вате да сплавщик-шамычлан тауштымо семын 2015 ийыште ял покшелне, Советский уремыште, памятникым шогалтыме, вет лач тышеч еҥ-влак сарыш, пасу пашаш да сплавыш каеныт.

Тиде урем эше теве мо дене шарнымашан — 1906 ий августышто тыште туныктышо Данил Черновын пӧртшӧ ончылно сплавщик-шамычын митингышт лийын. Лач тушко ик йӱдлан Казань олан вице-губернаторжо Д.Д. Кобэко толын улмаш. Тудо Какшамарий калыкын восстанийжым «темдалаш» 40 казак дене толын. А икымше политический митинг 1906 ий 30 июльышто Юл деч тораште огыл эртен. Тидым шарныктыше меҥгын ужашыже аралалт кодын. Тушто оҥго лийын да тышке еҥ-шамыч имньыштым йолыштеныт. Тыгак йыргешке палым «сӱретлыме» улмаш. Тудо кечым ончыктен. (Тиде фрагмент кызыт этнографий тоштерыште аралалтеш). Тыгак вице-губернаторын шинчыме ӱстебал ден пӱкен аралалт кодыныт. Тиде митинг Какшамарий калыкын тале, виян улмыжым ончыктен, вет еҥ-влак шке правашт верч кучедалыныт. Нуно восстанийын лидерже-влакым арестоватлаш эрыкым пуэн огытыл да Д.Д.Кобэкон отрядше нимо деч посна мӧҥгеш каен.

Теве тыгай тудо, Советский урем, МАО-м ыштыме историй дене чак кылдалтше. Тыште, «калык пӧртыштӧ», МАО-н составышкыже пурымо нерген йодышым каҥашеныт. Молан манаш гын тунам Юл эҥерын 3000 гектар кумдыкан шола серже эше ЧАО-н кундемыштыже лийын. Какшамарийыште илыше-влак Я.Эшпай, Н.Орлов, Я.Ильдюков Москвашке ВЦИК-ыш ялысе калыкын йодмашыж дене миеныт.

1925 ий 21 апрельыште ВЦИК пунчалым луктын: мланде МАО-шко кусаралтеш, а чодыраже эше Чувашийланак кодеш. Тидыжым Мар-Посадысе лесотехникумышто тунемше-влаклан практикым эрташышт кожла кӱлмӧ дене умылтареныт. Тыге 1990 ий марте, 65 ий, лийын. А ынде 30 ий мландат, чодырат – марий кундемын.

1925 ий 9 июньышто Какшамарий ялсоветын исполкомжын икымше заседанийже эртен. Икымше председатель Николай Александрович Яналов лийын.

1923 ийыште И.С.Палантайын хоржо Москваште эртаралтше Хор-влакын олимпиадыштышт ІІ-шо верым налын. Тушко кайымышт деч ончыч участник-влак Какшамарийыште, Советский уремыште, «калык пӧрт» ончылно генеральный репетицийым ыштеныт. А Москва гыч пӧртылмышт годым артист-шамыч Краснококшайск ола гыч ял марте йолын толыныт.

Тиде кечылаште мемнан республикна 100 ияш лӱмгечыжым палемда. Тудым вияҥдымашке кугу надырым мемнан кугезына-влак пыштеныт.

Марий кундемнан сай ончыкылыкшылан самырык-шамычланат шинчымашыштым да моштымашыштым кучылтман, поян историйжым, йӱлажым, тӱвыражым арален кодаш тыршыман. Мурынажак могай сӧрал улыт! – «Вӱдшӧ йога – серже кодеш,

Меже каена – кышана кодеш(???)»

Галина Сорокина,

Какшамарий книгагудын вӱдышӧ библиотекарьже

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий