Марий Эл — Россий Федерацийын ик эн изи субьектшылан шотлалтеш. Тудын кумдыкшо — 23375 кв.км. Туге гынат тудо Израиль, Белиз але Словений гай элла деч кугурак. Кундемыште 679417 еҥ ила, Словенийыште лач тынарак.
Марий кундемын пел кумдыкшо чодыра дене леведалтын.
Октябрь революций марте марий-влакын шкеныштын кугыжанышышт лийын огыл. Нуно тӱрлӧ губернийыште (Пермь, Ӱпӧ, Кострома, Вятке, Угарман, Озаҥ) иленыт. Граждан сар деч вара, 1920 ийыште гына, Марий автоном область ышталтын. Рӱдолажлан Чарлам палемденыт, кеч ончыч Чыкмам ойыраш шонымаш лийын. Варажым, 1936 ийыште, областьым республикыш савыреныт, а 1992 ийыште тудо кызытсе Марий Эл лӱмым налеш.
Марий Элым 14 районлан шеледымеме. Эн кугужо — Медведево, 67,1 тӱжем еҥ ила, Звениговышто — 42,5 тӱжем, Советскийыште — 29,6 тӱжем, Моркышто 29,0 тӱжем… Кеч кумдыкым айлыме шот дене эн кугу — Килемар район (3,3 тӱжем кв. км).
Йошкар-Ола ор семын 1584 ийыште шочын. Ончыч Царёв город, вара 1919 ий марте Царевококшайск, 1927 ий марте Краснококшайск луман лийын, а 1927 ий гыч Йошкар-Ола маналтеш. 1990 ий гыч 2010 ий марте рӱдолана Российын исторический олаже-влак радамышке пурен. 1984 ийыште Йошкар-Ола 400 ияш лӱмгечыжлан оласе калыкын озанлык да культур пашаште сеҥымашыжлан Трудовой Йошкар Знамя орден дене палемдалтын.
1980 ий 11 октябрьыште Крымысе астрофизический обсерваторийын астрономжо Н.С.Черных 2910-шо у шӱдырым почын, тудлан «Йошкар-Ола» лӱмым пуэныт.
Марий Элыште 50 наре тӱрлӧ калык ила. Эн шуко — руш, вара марий, татар-влак. Марийже 300 тӱжем нарыш погына. Кодшо марийже Чувашийыште, Киров, Угарман, Свердловск областьлаште да моло вере илат. Эн шуко марий (103 тӱжем еҥ) Пошкырт велне ила.
Республикыштына 2000 деч утла еҥан 27 илем уло. Куд илемыште 10000 утла, кокытышто 50000 утла, иктыште 100000 деч шукырак еҥ илат. Йошкар-Олаште 280 тӱжем еҥ ила, Волжскышто – 54,6 тӱжем, Звениговышто — 11, 5 тӱжем, Козьмодемьянскыште — 20,5 тӱжем.
Кугу Отечественный сарыш Марий кундем гыч 130 тӱжем наре еҥ каен. Пелыж утла сӧй пасуэш кодын але увер деч посна йомын, 56 тӱжем еҥ гына пӧртылын.
Марий йылмын чыла диалектше-влак финн-угор тӱшкаш пурат. Но чыла финн-угор йылме дене таҥастарымаште, марий йылме ышталтмаште тюрк калыкын влиянийже шижалтеш, сандене кӱсынлымаш шуко.
Икымше кӱшыл тунемме заведений кундемыштына 1931 ийыште шочын. Тиде — Н.К.Крупская лӱмеш марий кугыжаныш педагогике институт.
Марий рӱдоланан йот эллаште кум изак-шоляк олаже уло. Венгрийысе Сомбатхей дене 1970 ийыште келшаш тӱҥалме. Тунамак Йошкар-Олаште Сомбатхей микрорайоным чоҥаш тӱҥалме. Тудым чоҥымо годым Венгрийыште чӱчкыдын пайдаланыме монолит технологийым кучылтмо. Ончыч микрорайонлан Пионерский лӱмым пуынешт улмаш, но вара тачысе лӱмжым пуаш пунчалыныт. 1978 ийыште Ленин проспектысе 22-шо пӧрт воктене венгр скульптор Михай Неметын «Савария богиня» скульптуржым шогалтеныт. Тудак «Келшымаш памятниклан» шотлалтеш. Венгрийысе Сомбатхей олаште тыгак Йошкарола (кореш деч посна) микрорайон уло.
2003 ийыште Йошкар-Ола тыгак США-се Касвел Вирджинийысе Принстон ола дене, 2005 ийыште Францийысе Бурж ола дене изак-шоляк лийыныт. Бурж олаштыже Rue de Ioskar-Ola урем уло. Принстон дене ыштыме ойпидышыжын лектышыже ок шижалт гын, Бурж ден Йошкар-Ола коклаште кыл нерген жапын-жапын увер шокта.
Казахстаныште ик курык вуйлан (пиклан) тыгак марий олан лӱмжым пуэныт улмаш. Тудо Азутау отрогышто верланен да Алмата гычат сайын койын. Но варажым Казахстанысе Альпинизм федераций ты курыклан альпинист Валерий Хрищатыйын лӱмжым пуэн.
Йошкар-Олаште 7 кӱвар уло: нылытше (Воскресенский, Гоголевский, Театральный, Парковый) йолын коштмо, кумытшо (Вознесенский,. Центральный, Вараксинский) — автотранспортлан.
Йошкар-Олаште 13 тоштер, 5 театр улыт. Эн ӧрыктарыше семын Чодыра, Шинчалык, Шоколад да Сыр тоштер-влакым ончыкташ лиеш.
Йошкар-Олаш икымше поезд 1927 ийыште Зеленодольск гыч толын. Тиде кӱртньыгорным пашаш колтымо деч вара 1944 ийыште тудым Нужъял марте шуеныт, а 1953 ийыште — Завертелинский разьезд марте (Яранск деке 20 километрым миен от шу). Зеленый Дол гыч Волжск марте кӱртньыгорным 1953 ийыште пашаш колтеныт. Республикысе кӱртньыгорнын тӱрыс кужытшо — 152 километр.
Тӱҥ автомагистраль-влак: Йошкар-Ола — Зеленодольск; «Вятка» Чебоксар — Йошкар-Ола — Киров — Сыктывкар магистральын ужашыже .
Марий кундемыште Сургут — Полоцк (Белоруссий) магистральный нефть пуч да Уренгой (Ямало-Ненец автономный округ) — Помар — Ужгород (Украина) газ пуч эртат.
Вӱтла, Юл эҥерлаште Козьмодемьянскысе порт гоч вӱд дене грузым да пассажир-влакым шупшыктат.
Йошкар-Оласе аэропорт федеральный кӱкшытан. «Вятка» кугорнышто верланен. Кодшо ийын тудым угыч пашаш колтеныт. Чартер да заказной рейс-влакым приниматла. Аэропорт семын ышта.
Марий кундемыште чылаже 476 эҥер, 600 ер, 155 пӱя улыт. Республик мучко 155 километр кужытышто Юл эҥер йоген эрта. А тушко Вӱтла, Сура, Кугу да Изи Какшан, Элнет йоген пурат. Республикын эн кужу эҥерже — Изи Какшан. Тудын кужытшо — 219 км. Элнет, Кугу Какшан, Ӱшут, Кундыш эҥер-влак Европыштат ик эн яндарлан шотлалтыт. Санденак тушто байдарке дене коштшо турист-влак эре шукын толыт. Вонча лӱман изи эҥер гын республикыште веле огыл, Европышто, тӱнямбалнат ик эн яндар семын аклалтеш.
Таклан огыл Марий Элым яндар еран кундемлан шотлалт. Ик эн шуко да мотор ер-влак рат дене Волжский районысо Сотнур кӱкшакаште верланеныт. Чылаже 11 погына. Республикыште эн кугу ер — Яльчик (195 гектар), эн келге — Табашинысе (56 м), эн яндар — Нужъяр (8 м), эн йӱштӧ — Карась.
Республикын кум национальный брендше уло: курыкмарий кравец, марий кӱсле да « Сернурская легенда» сыр.
Марий Элыште тӱрлӧ конфессий дене кылдалтше 151 организаций пашам ышта. Эн шуко еҥым авалтыше семын православный (101), марий йӱла (12) да ислам (17) дене кылдалтшым ончыктыман. Марий-влакым таклан огыл Европыштат пытартыш язычник семын аклат. Республикыште «Культура Марий Эл на 2013-2020 годы» кугыжаныш программе дене келшышын, марий-влакын кумалме отыштлан паспортизацийым ыштыме да тӱзатыме шотышто паша кая. Чылаже 600 наре шнуй ото уло, 240 нарыштыже кумалтышым эртарат, 327 отым кугыжаныш арала. Республикыште тыгак 190 наре черке, Ежовысо мироносицкий ӱдырамаш да Килемарысе Богородице-Сергиевый пӧръеҥ монастырь-влак, 28 мечеть улыт.
С.НОСОВА ямдылен
.
