Марий Элын сулло энергетикше, РФ кӱшыл школын сулло пашаеҥже Леонид Рыбаковлан – 85 ий
Тынар ийготыш илен шуктышо еҥ дене мо нерген кутырет? Очыни, эртыме корныжым шергал лекман, шоналтет. А тудо кызытат эн ончычак паша нерген мутым лукто. Паша тудлан – тӱҥ. Амалже: тудо кызытат Марий кугыжаныш университетыште профессор семын ышта. Ышта веле огыл, ты вузышто электроэнергетике дене магистратур ден аспирантур – тӱрыс тудын ӱмбалне. Ӧрыда, но тиде чын. Ӧрыда, но тидлан ӱмыр мучко шымлен шогымыжо, кычалмыже да тудлан эҥертымыже полшат.
Инженер-электрик гыч науко доктор марте
Илышыште могай кӱкшытыш шуын гын, тидым Леонид Максимович кӱшыл школышто кок специальностьым налмыж дене кылда. Медведево район Изи Турша ялын шочшыжо Лӱльпан кыдалаш школ деч вара ончыч М.Горький лӱмеш Марий лесотехнический институтышто чодыра паша дене инженер-технологлан тунемын. Вара вигак Москвасе энергетике институтын Чуваш филиалышкыже заочно тунемаш пурен да, экстерн дене пытарен, инженер-электрик лийын лектын. Тӱҥлан кокымшо специальностьшым ойырен налын да кужу жап Марий электросетьыште пашам ыштен. Но производствысо паша шымлымашке ушнаш таратен, а тидлан икымше специальностьшат полшен. Паша кокла гыч энергетике денак кандидат диссертацийым арален, да 1977 ийыште тудлан технический науко кандидат учёный степеньым пуэныт.
Шанче паша мастарлыкше Марий кугыжаныш университетыш куснымекыже палдырнен. Тидыже 1982 ийыште лийын. Тӱҥалын преподаватель гыч, таче – технический науко доктор, профессор. Университетыште электроэнергетике факультетлан тудо негызым пыштен. Ончыч физике-математике факультет пелен тыгай отделений почылтын, тушто деканын алмаштышыже лийын. Вара посна факультет ышталтын, тушто шкеже лу ий, 1996-2006 ийлаште, деканын сомылжым шуктен. Ту жапыштак МарГУ-н кугу напряжениян электроустановкышто тергымаш да вискалымаш шотышто диагностике рӱдержым вуйлатен.
— Эртыше жапыште ме электроэнергетике дене 1200 наре специалистым туныктен луктынна. Тӱҥалтыште преподавательнажат ситен огыл. Москвасе да Новосибирскысе вузлашке йодмашым колтышна – нигӧ ыш тол. Аспирантурым почна, да шке куд специалистым ямдылышым. Чылаже 25 еҥ кандидатскийым аралыш. Нунын кокла гыч икмынярышт, мӧҥгешла, Москва ден Новосибирскыш, Санкт-Петербургыш кайышт, тусо вузлаште пашам ышташ тӱҥальыч. Амалже – мемнан дене шагал тӱлат. ПГТУ-ат ялозанлыкым электрифицироватлымаш дене специалистым ямдылаш тӱҥалын ыле. Кок выпускым ыштыш да чарныш. Тушто науко кандидатышт лийын огыл. Мый денем ты тунемме ий мучаште адакат кумытын кандидатскийым аралат да вузышто пашам ышташ кодыт, шонем, — каласыш Леонид Максимович.
Тӱрыс тудын ӱмбалне
Профессор пытартыш патентышт дене палдарыш. Тудо аварий режим годым энергийым шеледен колтымо сеть гыч пурышо кугу частотан сигнал силовой трансформаторым локтылмо деч аралыше устройствылан пуалтын. А вет ты сигнал оборудованийым веле огыл пытарен, тудын воктене пашам ыштыше декат резонанс семын куснен кертеш. Ик регионышто веле огыл тыгай трагедий лийын. Сандене тиде устройство пеш кӱлешан. Тудат, шке манмыжла, кок специализаций (икымшыже — механике, кокымшыжо — электротехнике) ушнымаш негызеш да тӱшка вий дене ышталтын. Патентын авторжо-влак – Л.М.Рыбаков шкежак да самырык аспирант-шамыч С.В.Ласточкин ден О.И.Канюгин. Пытартышыже тидын негызеш диссертацийым воза. Теве тыге вузлан специалист ямдылалтеш.
— Но диссертацийым аралышашлан эше йот йылме дене лекше изданийлан статьям возаш кӱлеш. Моло вузышто да регионышто тидлан тӱлат, а мемнан дене уке, сандене кусарыктымылан самырык специалистлан полшымо шот дене шке оксам луктын пышташ логале. Ынде тудлан аралаш гына кодеш. Мый шкежат латкокымшо ий Чуваш ялозанлык академийын «Ялозанлыкыште электротехнологий да электрооборудований» специальность дене диссертаций советшын еҥже улам. Тушто лийшашлан мыланна кажне ийын кок статьям возаш кӱлеш. Йӧра, кеч туштыжо тидлан тӱлат. Весымат ушыш пыштыман: ик вузышто советым кучаш ок лий – тидлан 20 науко кандидат да эше специальность дене науко доктор лияш кӱлеш. Мемнан вузышто да республикыште кызытеш тыгайже шкетын улам. Тиде советыштат молыжо, утларакше, Чебоксар, Казань, Нижний Новгород, Ижевск гыч да чылан гаяк 70 ийым эрталше улыт. Самырыкше шагал. Молан? Кызыт производствышто науко пашасе деч шукырак тӱлат, сандене магистратурым тунем пытарыше-влак кокла гычат шукынжо туш каят. Аспирантурыш пурышым пыкше муат, — ӧпкежым почде ыш чыте ветеран.
Кызыт университетыштына цифран технологий институт ышталтын – физмат, электроэнергетике, экономике факультетлам туш ушымо. Тудым лӱмжылан келшышын тӱрыс компьютизироватлаш кӱлеш. Адакше эпидемий шарлымат тидым ышташ йодеш – кугу ийготанлан тора гыч туныкташ логалеш. Но йодышыжо теве кушто: лекцийым сайтыш шындаш але копироватлен пуаш лиеш, а лабораторный пашам кузе тора гыч ыштыктет? Такшымат студент пелен лаборант лийшаш, вет тушто кугу напряжениян оборудований кучылталтеш. Тылеч посна практике паша шуко. Мутат уке, эпидемий манмет туныктымаште кугу чаракым ышта.
— Паледа, 70 ийым темымекем, каласышт: тылат должность ок лий. Мылам кызыт – 85 ий, но алят ыштем – ынде профессор семын туныктем. Паша, мутат уке, шуко. Но мемнан электроэнергетике дене тетла науко доктор уке, санденак магистратур ден аспирантур – тӱрыс мыйын ӱмбалне. Чыташ, пашам ышташ да шкем шуарен шогаш перна, — воштылалме семын пелештыш тудо.
«Мый огыл гын, кӧ полша?»
Леонид Максимович эпидемийлан кӧра мӧҥгыштӧ ыле гын, мыламат тушко мияш логале. Пелашыже Галина Алексеевна тыгак мане:
— Тудо тугай чот пашаче. Мыняр пырля илена, эше ик ганат отпускым канен огыл. Налын гынат, кажне кечын пашаш коштын. Эпидемийлан кӧра кугу ийготанлан мӧҥгыштӧ ыштыман гынат, ок чыте, университетыш миен толеш. Студент-влак верч тургыжлана: «Мый огыл гын, кӧ полша?» — манеш.
Галина Алексеевна шкежат – профессийже дене инженер-электрик. Ончыч Йошкар-Оласе совхоз-техникумым техник-электриклан отличий дене тунем лектын. Вара Челябинскысе ялозанлыкым механизироватлыме да электрифицироватлыме институтын электроснабжений факультетшым отличий денак пытарен. Тушкыжо совхоз-техникумышто ик жап пашам ыштыше Леонид Максимовичын темлымыж денак тунемаш пурен, вет тудо шкежат ты институтыштак аспирантурышто заочно шинчымашым поген, диссертацийым арален. Тунем толмекыже, нуно ваш-ваш келшаш тӱҥалыныт да ушненыт. Самырык пелаш диссертацийымат возаш тӱҥалын улмаш, но йочам ыштен да науко деч торлен. А пашажым ончыч «Сельхозэнерго», вара «Мариэнерго» компанийлаште, пытартышлан Йошкар-Оласе 1-ше ТЭЦ-ыште ыштен. Кызыт – пенсийыште, 63 ияш.
— А мыйын науко пашамым да еш династийым ӱдырна, Надежда Леонидовна, шуен. МарГУ-што электроэнергетике факультетым тунем лектын, кандидатскийым арален да туштак туныктен. Печатлалтше 30 пашаже, патентше улыт. Но ынде пелашыже, Олег Михайлович, дене Москваш кусненыт. Алиса ӱдырышт гына тыште ила да оласе школышто тунемеш, — ешарыш Галина Алексеевна.
Мийыме вашеш тудо тутло когыльым кӱктен ямдылен ыле. Пеш тамле чайым йӱктыш. Чевержым ялысе сад-пакчаштышт куштымо эҥыжвондо, пӱртньык, шоптырвондо, кугымӧр лышташым коштен туржын да изишак тыглай чайым ешарен ямдылен. Туштак пелашыже оргстекло гыч ныл метр лопкытан да кок метр кӱкшытан изирак пирамидым ыштен да кеҥежлан энергийым налме верыш савырен. Кӧргыштыжӧ шинчен але туштак вӱдым шинчыктен чывылалт, вийым налаш лиеш. Тыгай вӱдым саскаш оптет гын, тудо палынак сайын кушкеш. А телым йӱшаш вӱдым оласе пачерыштышт, фильтр дене эрыктен, «Живица» прибор дене зарядитлат да тудат вийым пуышыш савырна. Але витамин шотеш кавун, кунжут, йытын ӱйым кучылтыт. Леонид Максимовичын ойлымыж почеш, тазалыкым кӱлеш кӱкшытыштӧ кучаш да пеҥгыдемдаш ынде кандаш ий тудо тӱрлӧ тыгай йӧнлан эҥерта. Санденак тазалык шотышто ок ӧпкеле, пашам ончычсо семынак нӧлтшӧ кумылын ышта.
Мыняр пашам возымыжым, ыштымыжым компьютерысе спискыштыже ончыктыш гын, ӧрде от керт: 3 учебник, тунемме 7 пособий, 8 научный изданий, тӱрлӧ журналысе 239 статья, электроприборлан 10 патент (авторский свидетельстве). Да тудо кызытат тыгаяк паша кумыл дене йӱла. Российысе да республикысе электросеть комплексыш цифр технологийым шыҥдараш тӱҥалмым кӱлешанлан веле огыл шотла, шкежат ямдылыме приборышт да шымлыме пашашт дене полшаш кумылан улмышт нерген палемдыш. «Паша айдемым ушаным ыштен, паша илышым тӱзатен, пашак тудым арален кодаш полша», — каласыш сулло энергетик да наукын сулло пашаеҥже, Экологий лӱдыкшыдымылык да пӱртӱс дене пайдаланымаш тӱнямбал мер академийын действительный членже Леонид Рыбаков.
Юрий ИСАКОВ
Авторын фотожо
