Угыч тарваныме пагыт
1991 ий 6 июнь. «Ошмарий-Чимарий» марий юмыйӱла рӱдерын учредительный погынымашыже. Вуйлатыше — Александр Михайлович Юзыкайн.
1991 ий 11 октябрь. Кужу жап деч вара «Ошмарий-Чимарий» юмыйӱла ушем икымше гана тӱня кумалтышым Параньга район Олор ял кӱсотышто эртарен. 2 тӱжем наре еҥ лийын.
1995 ий 29 сентябрь. М.Шиляевын тӱҥалтышыже дене — Шернур кундемысе Купран отышто кумалтыш. Урал ден Пошкырт кундемласе онаеҥ-влак Б.Александров ден Ю. Адрашев толыныт. Эрлашыжым — Чылдемыр ялыште шанчызе-влакын йӱла шотышто конференцийышт.
1996 ий. Тӱня кумалтыш-влак — У Торъял районысо Саваран отышто, Советский районысо Чокмотышто.
1997 ий. Советский район Янгранур отышто тӱня кумалтыш.
1998 ий. Морко район Унчо кундемыште — Сӱрем кумалтыш.
2001 ий. Йошкар-Олаште марий онаеҥ-влаклан икымше семинар.
2003 ий. «Юмын йӱла» книга савыкталтын. Авторжо-влак – Н.Попов ден А.Таныгин.
2004 ий. Шернур районышто Ушемын икымше общиныже регистрацийым эртен.
2005 ий. У Торъял район Кугу Танаксолаште, Советский районышто да Морко район Унчо кундемысе общине-влак ышталтыныт.
2009 ий гыч кажне ийын «Марий кечышот» календарь лектеш. Тылеч ончыч «Ото» (2009-2011), «Ош сандалык ончылно» (2012), «Ший мундыра» (2013), «Шарнымаш ойпого» да моло книга-влакат савыкталтыныт.
2010 ий. Марий Элысе Рӱдӧ юмыйӱла ушем регистрацийым эртен. Тунамак Ушемын тамгажым РФ Юстиций министерствыште пеҥгыдемденыт.
Таче кечылан тынар общине:
Марий Элыште – 11: Советcкий, Морко, Шернур, У Торъял, Марий Турек, Параньга, Волжск, Кужэҥер (кокыт) районлаште — район кӱкшытан, тыгак Морко район Унчо ялысе, Параньга район Олор ялысе да Йошкар-Оласе.
Пошкырт кундемыште — 6.
Угарман кундемыште – 1.
2020 ий 28 август. Пошкырт кундемысе Марий юмыйӱлан рӱдӧ юмыйӱла ушемже почылтын. Тудым Геннадий Павлович Пастиев вуйлата.
Марий Элысе Рӱдӧ юмыйӱла ушемым вуйлатыше-влак:
1991-1996 ийлаште – Александр Михайлович Юзыкайн.
1996-1997 ийлаште – Алексей Изергиевич Якимов.
1997-1999 ийлаште — Степан Андреевич Милютин.
1999 ий 26 ноябрь гыч – Александр Иванович Таныгин.
2017 ий 1 апрель гыч – Василий Федорович Смирнов.
2020 ий 5 сентябрь гыч – Александр Васильевич Бирюков. Тиде кече гыч
Александр Иванович Таныгин — Марий юмыйӱлан Тӱҥ онаеҥже.
Районласе кажне общинын — шке вуйлатышыже. Марий Турек, У Торъял, Советский велне общине-влак пӧлеман улыт.
Ото
Марий Элыште — 600 утла кӱсото. 327 отыжым Россий кугыжаныш аралыме реестрыш пуртымо.
2009-2014 ийла. 16 отым Марий Элсе Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерствын «Тӱвыра наследий» республиканский программыже полшымо дене эрыктен тӧрлымӧ. Икмыняр верыште «Кӱсото» («Священная роща») возыктышым шогалтыме.
2016 ий. Звенигово район Эсмекплак ял Пистер ото Россий Федерацийысе тӱвыра наследийын объект радамышкыже пуртымо.
2018 ий гыч ото-влакын чекыштым палемдыме да шымлыме шот дене экспедиций-влак эртат. Тудым Марий Элын Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерствын кӱштымыж почеш Т.Евсеев лӱмеш национальный тоштер ден Чарла кремль шуктат. Тыге шымлымаш пашашке пуреныт: 2018 ийыште — 7 ото; 2019 ийыште — 3 ото; 2020 ийыште — 20 ото. Ото-влаклан кадастр номер пуалтеш, тудын сынже нерген эколог-влак иктешлымашым ыштат. Ото дене кылдалтше калык ойпогым этнограф-влак возат.
2019 ий. «Кугу Какшан» заповедникыште отын кумдыкшым палемденыт. Тусо пашаеҥ-влак верым, памаш дек корным тӧрленыт, отыш пураш да лекташ капкам, шелыкым вераҥденыт.
Марий Элыште еш, ял, мер, тӱня кӱкшытан кумалтыш-влак эртаралтыт. Тудо тӱрлӧ кундемласе марий-влакым, юмыйӱлам пагалыше-влакым ушен шога. Марий Элыште тӱня кумалтыш Шернур районысо Купран, Коклала, Морко районысо Вараҥыж, Кужэҥер районысо Шорното, Ошкуэр, У Торъял районысо Савараното, Шваното, Советский районысо Чокмото, Янгранур отышто лийыт.
Ушемысе онаеҥ-влак Угарман, Одо, Виче, Санкт-Петербург, Карелий кундемлаште марий кумалтышым эртараш полшен шогат. Виче кундемыште Чумбылат онлан вуйым савен кумалме сомылым пӱтынек Шернур районысо общине шукта.
Туныктымо паша
2016 ийыште Шернур районысо онаеҥ-влак туныктышо-шамыч дене пырля школлланурок деч ӧрдыжсӧ пашалан «Марий калык йӱла» программым ямдыленыт. Тудо ты районысо школлаште илышыш шыҥдаралтеш. Туныктымо пашам Марий Турек ден Советский районысо общине-влак моштен виктарат. Йошкар-Оласе «Марий кумалтыш» общине рушарня еда «Марий йӱла» тӱэм-школыш (вуйлатышыже – краевед И.Степанова) кумылан-влакым чумыра.
Рӱдӧ юмыйӱла ушем марий онаеҥ-влакым туныкташ тӱрлӧ семинарым эртара.
Ушем Агробизнес кадрым уэш ямдылыше марий институт дене пеҥгыде кылым куча. Икмыняр ий тиде институтышто марий юмыйӱла ушем 3-5 кечаш семинар-влакым эртарен. Погынышо-влак дене марий юмыйӱла дене кылдалтше лекций-влакым колыштыныт, кумалтыш радамым, пайремым шотлымо радам дене палыме лийыныт. Тидын годымак нуно мӱкш ончымо пашам, фермер озанлыкым кучымо нерген, оксам тӱлыде тунем кертыныт. Нунылан сертификатым кучыктеныт.
А 2018 ий гыч тыште «Калык да религий кокласе кыл шотышто специалист» курс почылтын. Тунемше-влак марий юмыйӱлам келгынрак тунемаш, тудым тачысе жап дене келшышын вияҥдаш, мер пашам виктараш полшышо законжымат, кугыжаныш программыжымат келгынрак тунемыт, кумалтышым эртарыме нерген пален налыт.
2020 ий. МарНИИЯЛИ пелен марий юмыйӱлам шымлыше лабораторий почылтын. Вуйлатышыже — филологий наука доктор Л. Абукаева.
Чер шарлыме пагатыште
2020 ий. Агавайрем, ял кумалтыш-влак эртаралтыныт. Коронавирус шарлыме лӱдыкшылан кӧра, мутлан, Шернур районышто, отыш лач онаеҥ-влак веле лектыныт, да сортам чӱктен пелештеныт. Эше кум верысе «Марий кумалтыш» общине Агавайремым эртарымыж нерген шижтарен. Морко районысо Унчо кундемыштат Сӱрем кумалтыш шке семын чумыргымышт нерген каласеныт. Чумбылат курыкышто икмыняр онаеҥ калык верч йодын пелештен.
А 14 июньышто Йошкар-Оласе Тумер отышто Агавайрем кумалтышым икымше гана вияш эфирыште («МЭТР» канал да «Мегафон» сото компанийын полшымышт дене) ончыктеныт. Кумалтышым кум йылмыш (марий, руш, англичан) кусарыме да интернетыш вераҥдыме. Ты кумалме верым 2018 ийыште Йошкар-Оласе общине почын.
Шучко чер шарлен кертме лӱдыкшым шотыш налын, онаеҥ-влак Александр Таныгин ден Вячеслав Актуганов интернет гоч шке ӱжмаш дене лектыныт, Юмым пелештеныт.
Марий йӱла — интернетыште: «Марийская традиционная религия» (https://vk.com/club79639413) «Йошкар-Оласе «Марий кумалтыш общине (https://vk.com/club171921856)
Ушемын Кужэҥер районысо «Марий кумалтыш» общиныже https://marijkumaltysh.ru/chm/tung-lashtyk/.
Ты онаеҥ, меръеҥ-влак пӱртӱс вийлан ӱшаныме кугезе йӱланам аралат.
Марий Элысе Рӱдӧ юмыйӱла ушемын уверже негызеш
Светлана ПЕХМЕТОВА ямдылен
