Марий Турек район республикнан эрвел ужашыштыже верланен. Ме шкенан кундемнам шыман «Край утренней зари» але «эрвел марий улына» манына. Вет марий кундемыштына кечыже Марий Турек вел гыч лектеш.
Районыштына 50 процентше — марий; 25 процентше – руш, 18 процентше –татар, 6 процентше – одо, 1 процентше – моло калык.
Муниципальный образований кумдыкышто кум марий национальный организаций пашам ышта: Мер Канаш, Марий калыкле конгрессын районысо пӧлкаже да Марий юмыйӱла ушемын «Ошмарий-Чимарий» общиныже.
Нине организаций-влак ваш-ваш келшен, икте-весылан полшен, ик ой дене калыкнан йӱлажым, тӱвыражым да йылмыжым арален кодаш манын тыршат. Кум тӱрлӧ поянлыкна мемнам моло деч ойыртемалтшым, марий лӱманым ышта.
А марий калыкын тӱвыра ден йӱла поянлыкше районыштына таче кузе аралалтеш? Кузе кова-кочан илыш йӧныштым, усталык шӱлышыштым, моторлык нерген умылымашыштым тачысе самырык еҥлан кучыкташ? Нине йодыш-влак мемнам, Марий Турек мландыште илыше марий-влакым, тургыжландарат.
Мер паша кышкарем Х Марий калык погын деч вара тӱҥалын. Районышто тудым виктарен колташ, у шӱлышым пурташ Мер Каҥашын шошо-шыже еда эртарыме Марий форумжо полшеныт. Тыге Мер Каҥаш еҥ-влак дене пырля Киров ден Красноуфимск олашке, У Торъял районышко миен коштынам. Тиде мыланем пеш кугу полышым пуэн. Вес кундемыште марий калык кузе ила, могай пашам ышта да могай сеҥымашке шуын, нуным могай йодыш тургыжландара? Чылажымат ушышко пыштыме да шкенан паша радамыште кучылтмо.
Пытартыш ийлаште мемнан районышто марий-влакын пенгыдырак, чолга да усталык шӱлышан, у корным кычалше, кӱкшӧ кумылан улмышт шижалтеш. Теле йӱштӧ годым тошто годсо Рошто, Шорыкйол пайрем-влакым утыр пайремлаш тӱҥналынна. Ик тыгай Шорыкйол пайремжым, марий юмыйӱлам Японий гыч толшо студент-журналист сниматлаш толын ыле.
Акрет годсек Марий Турек кундем ужалыме-налме паша дене чапланен. Кугыжан годымат, совет кучем жапыштат верысе калык идалыклан кум гана ярмингам эртарен. Кумыт гыч иктыже, Турек пазар, Шорыкйол тылзын 29 кечынже лийын. Вес семынже тудым эше Теле Петро маныт. Кызыт тудым кумдан огыт палемде гынат, Турекыште кугу пайремлан шотлалтеш да кажне ийынак калык вашлиеш. Татар, одо, руш пошкудыжо-влакымат унала ӱжеш.
Тиде пайремым 2013 ий гычак тӱвыра пӧлкан пашаеҥже-влак дене уэмден ончыктена. Ойыртемжат палдырнен: марий-влак марла чиеныт, татар-влак — татарла, а руш-шамыч сарафанышт дене лийыныт. Палемдыман, икмыняр ий ончыч марий калык шке вургемжым чияш вожылын гын, кызыт чон йывыртен, куанен чия.
Турек пазарыште мемнан «Хлеб» ООО предприятийнан уржа ложаш гыч ыштыме когыльыжым, перемечшым да моло сатужымат икымше гана лукмыж годымак калыклан пеш келшен. Да ынде тудым эреак йодыт. Таче кечын тиде когыльо районын визитный картычкыже, манаш лиеш. Ярмиҥгаште тӱрлӧ конкурс, кидмастар-влакын паша выставкышт, спорт модмаш эртат, тыгак марий калык модыш-влакымат ончыктат. Гармоньчо-влакын весела семышт дене изижымат-кугужымат йывыртыктат. Аукционыш эсогыл кроликым, кунамже комбым, агытаным луктыт, пӧртарверымат темлат.
Кызытсе жапыште марий ӱдырамаш-влак мер сомылым чолган шуктен шогымышт дене ойыртемалтыт. Нуно йылмым, тӱвырам арален кодымо нерген шонат. Ме умылена: шке огына тырше гын, мемнан олмеш нигӧат ок ыште. Лачак теве Ӱдырамаш пайрем деч ончыч Ӱарня тылзын кажне ийын Марий Турек мландыште ӱдырамаш форум эртаралтеш. Тиде форумышто марий йылмым, йӱлам арален да вияҥден кодымаште ӱдырамашын могай верже улмым лончылена. Палемдаш кӱлеш, тиде форумышто туныктышо да чолга мурызо Ида Крыловам шарныме лӱмеш муниципальный премий профессионал да мер пашаште чолгалыкым ончыктышо кум чолга ӱдырамашлан кажне ийын кучыкталтеш.
Тиде муниципал премийлан Марий калык конгрессын районысо пӧлкаже негызым пыштен, а верысе депутат-влак погынымаш ты ой дене келшен. Латик ий жапыште 33 ӱдырамашлан премийым кучыктымо: Нунын коклаште – марий ӱдырамаш-влак: З.Батуева, С.Конышева, Н.Морозова, Г.Кибардина, В.Сорокина, Г.Смирнова, Г.Айглова, Л.Семенова, С.Муравьева, З.Михеева, Р. Романова, Н.Осипова, П. Сорокина, Т.Чернова, Н.Ямниева, С.Кузнецова. Нуно чыланат тӱрлӧ сферыште тыршат, южышт сулен налме канышыште улыт.
Вӱдшор тылзын Марий талешке кечым эртарена. Клублаште марий патыр таҥасымашке чулым марий самырыктукым ушна да шке усталыкшым ончыкта.
Мари-Турек районысо делегаций республикысе «Пеледыш пайремыште» эртыше «Марий кудо» конкурсыштат районым кӱшнӧ куча. Шкеат тӱрлӧ конкурсыш ушнем. «Саскавий» марий ӱдырамаш ушем дене кылым кучем. «Пеледышлан – пеледыш» кокурсышто икымше верым налынам, «Кувавай» конкурсышто «Суперковай» номинацийыште палемдалтынна, «Когыльо-могыльо — кок шӱдӧ когыльо» икымше ден кумшо верлам налынна, «Марий солык» пайрем-конкурсышто — кумшо верым.
Ме, марий калык, чимарий йӱлам кучышо, пӱртӱс вийлан ӱшаныше калык улына. Чынже денак, пӱртӱс мыланна илаш вий-куатым, алалым пуа, тудын моторлыкшо кажне еҥым шымата, ласка да поро пашалан кумылаҥда.
Сӱрем тылзыште, Петро кечын, Марий Турек районын эн кугу пайремже эртаралтеш. Тиыште мер толкынын активистше-влак полшат. Тушто марий творческий интелигеннцийым да землячествын еҥже-влакым вашлийме. Мер толкынын активистше-влакын тыршмышт дене, Рошто, Ӱарня, Саска пайрем, Савак кундемыште «Индеш кугарня» да ял пайрем-влак эртаралтыт.
Марий юмыйӱла пашам вияҥдымаште «Ошмарий-Чимарий» общинын еҥже-влак (кызытсе вуйлатышыже – О.Поляков, тӱҥ онаеҥна – Г.Иванов, полышкалышышт – В.Петров, М.Айглов, Ф.Прохоров да молат) кертмышт семын тыршат, шнуй отым аралат, кумалтышым эртарат, пайремлаште саламлат да марий йӱла нерген каласкалат.
Вӱдшор тылзыштак яндар марий пайремнам, Кугечым, палемдена. Ожнысек марий калык кугечылан у тувырым ышта, сурт-печым эрыкта. Пайремым суртыштына веле огыл палемдена, тӱвыра пӧртлаште да «Ошмарий-Чимарий» этнопӧртыштына эртарена. Тиде пайремлашке марий актив кумылын ушна. Курым наре пагытыште кугезына-влакын мланде пашам виктарен шогышо Агавайремланат йомаш пуымо огыл.
Марий-влак кеч-кунамат вес верам кучышо-влакым, нунын вераштым пагалымышт дене ойыртемалтыныт. Вет юмылан кумалме чыла йӱла мландысе илышым саемдымашке да кажне кечысе пашам шуктымашке юмын вийым да поро кумылым ушаш полшат.
2020 ий Кугу Отечественный сарыште сеҥымылан 75 иий темме пайремым эртаренна. Марий Турек мланде Совет Ушем геройжо-влак дене поян – чылаже 13 еҥ. Марий-влак кокла гыч икымше Совет Ушем герой – тиде Вочарма ял гыч Сергей Романович Суворов. Тудын лӱмжым шарнымаште кодышаш верч пеш шуко вийым пыштыме да пеш кугу пашам ыштыме. Кугу Вочарма ялыште С.Суворов лӱмеш мемориальный комплексым чоҥымо. Тиде суапле пашаште мыйынат поро кышам кодеш. Кызыт паркыште тӱрлӧ мерприятийым, митинг ден шарнымаш кече-влакым, эртарена. Погын дене пайдаланен, тиде мемориальный комплексыш пагален ӱжам. Тений тиде комплексым ыштымылан 5 ият эртен. Кажне ийын 8 майыште, 17 июльышто — геройын колмо кечже, 7 октябрьыште — шочмо кечыже, администрацийын, тӱвыра пӧртын пашаеҥышт, тунемше-влак дене пырля митингым эртарена.
Марий активист-влак 9 майыште «Бессмертный полк» акцийыш, автопробегыш ушнат. Кӱшыл Турекыште, Энерӱмбалне, Шолэҥерыште, Ӱлыл Турекыште, Сардаялыште, Токпайыште, Китнемучаште чолга марий-влакынак тарватылмыштлан кӧра шарнымаш памятник-влакым шогалтыме.
Мыйын пелен улшо чолга пенсионер-влак дене пырля парк-влакым эрыктена: шудым солена, пеледышым шындена. Марий Турек мландыште торфлан памятник уло. Тиде памятникым тыгак чаткаште кучена. Тудым вераҥдаш темлышыже В.Зайцев, марий шӱлышан, шке шочмо вержым йӧратыше чолга еҥ. 2018 ийыште тудым шарныме касым эртарыме.
Моло лӱмлӧ землякна-влакымат огына мондо.2010 ий гыч ынде кум ганат чапланыше мурызына Раисия Петряева лӱмеш «Ший оҥгыр» марий муро конкурс эртаралтын. Тушко тӱрлӧ кундем гыч марий мурым йӧратыше-влак чумыргат. А Косолоп селаште марий литературын классикше Дмитрий Орайын (Богословскийын) шӱгаржым тӧрлымӧ да памятникым шындыме пашалан жапым ойыренна.
Ме марий газет, журнал редакций да телевидений дене кылым эреак кучен шогена. Ыштен шогымо пашанам шуко вере ужаш лиеш. Районысо «Знамя» газетыште тылзылан кок гана марла лаштык лектеш. Марий актив дене пырля Йошкар-Оласе Марий Турек землячестве дене кылым кучена. Эртарыме мероприятийлашкышт эреак мияш тыршена.
Самырыктукым денат кылым кучаш тыршена. Нартас ден Косолоп коррекционный школлаште тулык да ача-ава деч ойыралт илыше йоча-шамычлан шочмо кече пайремым эртаренам. Тиде кечын нуным тӱрлӧ организацийыш экскурсий дене намиенам, тамле кочкыш дене пукшен-йӱктенам, сай пӧлекым ыштенам. Кунам йочан весела шинчавӱд лектеш, мый шонем: «Ара огыл шке ӱмырем илен эртарем».
Кажне ийын марий активым районысо администрацийын вуйлатышыже С.Решетов чумыра. Тиде вашлиймаште чон гыч лекше тӱрлӧ йодышым каҥашена. Кажне еҥ шке шонымашыжым, ончыкылык илыш, самырык тукымым кузе осал паша дечын арален кодышашаш нерген ойла. Сайлымаш жапыштат калык да депутатыш кандидат-влак дене вашлиймаште лиедена.
Эртыше кумышо созывын Марий Турек ола шотан илем погынымашын депутатше лийынам. Кажне сессийыште тӱрлӧ йодышым лончыленна. Ял-калык-влак дене вашлиймашат лийын. Ятыр кӱлешан йодышым тарватеныт, а ме кертме семын илышыш пурташ тыршен улына. Ик тыгай кугу йодышыжо – Марий Турек поселкышто шӱгар верым тӧрлатен шындымаш. Уло калык дене пырля тиде кугу пашам ыштенна, пеш кугу надырым марий активист-влак пыштеныт.
Тыге икте-весе коклаште кылна пенгыдемеш, ик вожан калык улмынам утларак шижына. Пырля чумырген, эшеат виянрак лийына, йылмынам, тӱвыранам аралаш йӧн шукырак почылтеш. Кажне еҥ марий улмыжым шижшаш да тидым умылен, аклен моштышаш.
Кочшаш киндыда перкан лийже,
Йӱшаш вӱдда яндар лийже,
Коштмо корныда тӧр лийже,
Ӱмырда кужу лийже.
Светлана Конышева,
Мер Каҥашын, «Саскавий» марий ӱдырамаш ушемын еҥже
