Шочмо калыкнан ончыкылыкшо тендам ок тургыжландаре? Тидын нерген йӧршын шоныдымыжо укеат докан. Иктышт тудым культур (тўвыра, сымыктыш, мер шонен-вучен илымаш) гоч арален кодаш лиеш маныт гын, весышт тидым экономикым вияҥден колтымо дене кылдат. Но нигӧат эше ны луктын каласаш, ны шоналташ тоштын огыл: культур ден экономикыже ойыраш лийдыме огытыл мо? Таче ме нунын ик тичмаш улмышт нерген умылтараш тӧчен ончена. Тидым умылен гына марий калыкым арален кодымо чын корным ойырен налын кертына. А тидлан элите – калыкын ончыл ужашыж – нерген рашемдышаш улына. Кушеч тудо лийшаш: кугу шинчымашан культур лончо але илышым ончыко шўкышӧ экономике лончо гыч? Но тидым умылаш тыгай йодыш гыч тўҥалде ок лий: кушеч лектын науко да кушеч чыла тўҥалын? А мутланенаже тидын нерген, ончыч тарватыме шомакнам шуен, Морко районысо «Передовик» СПК-СХА председатель Ю.А.ИГНАТЬЕВ дене.
Чылажат – тамга гыч
— Юрий Арсентьевич, чылажат тамга гыч тўҥалын манын кертына мо?
— Но тылеч ончыч айдеме, ты тўняшке толын, пырчын-пырчын илыш опытым поген. Иктым-весым эскерен, таҥастарен, могай-гынат иктешлымашым ыштен. Тынысле годым луктын каласыме денат серлаген дыр, а сар да азап годым возен увертарашат кўлын. Тидлан тамгам кучылтын. Тамгак икымше тиштына лийын. Тудо кызытсе тиште семын ик буквам веле огыл, а тичмаш мутым але умылымашым ончыктен кертын. Ынде шоналтыза: кызыт самырык-влак интернет гоч кылым кучымышт годым тичмаш предложенийым огыл, а «лайкым» але кугу умылымашым шыҥдарыше вес тамгам (знакым) колтылыт. Мӧҥгеш пӧртылына? Тугеже тудын кўлешлыкше йомын огыл.
Но вет чыла тидлан кушкын шуаш, чыла тидым шонен лукташ кўлын. Теве кушеч ушан шонымашым шыҥдарыме науко паша тўҥалын. Ушан да ончылъеҥ-влак, элите ден интеллигенций манмет, лектыныт. Нунак айдеме тукымлан вияҥме корным ончыкташ тўҥалыныт.
— Но ме историй гыч палена, тиде корныжо чылаж годымак чын лийын огыл…
— Теве тачат тугай жапыш толын шуынна: элитын темлымыже жапын йодмашыжлан шуко шотышто келшен ок тол. Да, тудо улшо опытлан, лабораторий шымлымашлан эҥерта. Но наукыжак чын илыш деч торлен – бюджет кўшеш ила да, мом йодыт, тугай шымлымашым гына ышта. Але кӧ тўла, тудын йодмыжым шукта. Йӧра, заказчикше умылышо гын, уло айдеме тукымлан пайдале лиеш. А пелеодар гын, вес корно дене наҥгаен кертеш. Тудо элитым виешат ыштыктен сеҥа: «Мый тендам пукшем…» Теве могай лўдыкшӧ уло. Тудо калыкын кумылжым, национальный ойыртемжым шотышкат ок нал – чыла тидым утылан, чараклан гына шотла.
Ик тичмашым – кокыте?
— Тугеже калыкнаже шке яндарлыкшым да ойыртемалтше тўсшым эше мыняр жап арален коден сеҥа?
— Да, илен-толын, национальный ойыртемна йомынат кертеш. Мемнан дене веле огыл, тўня мучкыжат. Чылан икгай тўсдымыш савырнена. Санденак ме веле огыл, моло калыкат тидын шотышто тургыжлана, шке ойыртемжым арален кодаш тӧча. Кӧ келшыше йӧным да вийым муэш, тидым ыштен кертеш. Тыгайжылан мый теве мом шотлем: культур ден экономикым ойырымо ок кўл.
Тидым чокым ом ойло. Кораныште, пошкудына-влакын шнуй кнагаштышт, «надо обладать различением» манын возымо семын шуко йӧн гыч тўҥжым ойырен налшаш улына. Но тидыже ик тичмашым кокыте ойырымым ок ончыкто – культур ден экономике посна илен огыт керт ты тўняште. Нигунамат нуно посна лийын огытыл. Тидым умылаш теве мом рашемдаш кўлеш: мо тыгай экономике да мо тыгай культур? Айдеме, ты тўняшке толын, илен кодшашлан кочкышым кычал каен. Тугеже тудо пашам ыштен, а паша – тиде экономике. А кочкышым конден, шерым темымекыже, муралтен колтен гын – тиде культур. Ужыда, кузе нуно икте-весышт дене ойыраш лийдымын кылдалтыныт.
А могай мурым тудо мурен, кӧм чапландарен але, кочкышым пырля кычал кайышыла, мамонт йымаке логалше пошкудыжым чаманен шарналтен? Тугеже тудо ойганен мурен. Кумдан палыме композитор Андрей Яковлевич Эшпай дене вашлийын кутыраш логалын гын, тудын тыге ойлымыжым шарнем: «Всё-таки пришёл к выводу, что величие народа определяется трагизмом». Калык илыш нелылыкым кунар чот умыла, тунар чот тудо акрет годсырак. Вот мом тудо тидын дене ойлен. Эрык верч илаш-колаш кредалын, вара кулла пашам ыштен, чонжым ойган муро дене лыпландарен калыкна, да тидыжак тудлан илен лекташыже полшен. А ме тидым мондышо семын муро ден пашам, культур ден экономикым, ойыраш тӧчена.
Кычкыралтыш пале
— Але вара Шора эҥер воктене уэш нӧлтен шындыме тошто мардежвакшдат кычкыралтыш пале семынак тидын нерген ушештара?
— Шўдӧ ий наре ончыч мардежвакш пырчым йоҥыштымо объект лийын. Тушто йоҥыштен налме ложаш дене киндым пыштен, калыкна шкалан кочкышым ыштен. Да тиде экономике объектым тунам нигӧат тоштер экспонат але культур объект семын ончен огыл. Но илыш ончыко каен, калыкнат тукым гыч тукымыш ушанрак лийын толын. Сандене мардежвакш механизмат эре уэмдалтын. Тачысе кечылан тудым электродробилке, комбикорма завод вашталтеныт. Комбикорма заводна шагатыште лу тонн комбикормам ямдыла гын, мардежвакш дене тынар пырчым йоҥышташ витле тыгай вакш кўлеш, векат. Экономике могырым ончалмаште тудын дене ышташ пайдале огыл. Но мардежвакш экономике объект лийын да аралалт кодын гын, вигак тоштер але культур объектыш, тыгодымак шкешотан тамгаш савырнен.
Тудо тамга семын тўсшӧ денак калыкнан илыш ойыртемжым ушештара. Мардежвакшым ужмеке, шинча ончылнына иканаште калыкын ожсо илышыже сўретлалтеш. Тошто марий мардежвакш воктеке имне дене толын шогалеш, орва гыч мешаклам ястара да пырчым йоҥышташ тўҥалеш. Тиде лу мешак пырчым йоҥыштымаш кечыгут шуйнен кертеш. Вара ты ложаш дене идалык мучко кочкышым ямдыла… Тидым кызытсе айдеме мондышаш огыл. Шкешотан палыш але тамгаш савырныше мардежвакш кугезына да историйна нерген ушештара, санденак тудо мыланна кўлеш. Да теве мо шот дене: эртен толмо корныжым мондышо калык умбакыже вияҥ ок керт.
Экономике велым ончалына гынат, технологий вияҥ толмым ужаш гына мыланна тиде мардежвакш кўлеш. А тылеч ончыч вўдвакш, эше вес механизм лийыныт. Мутлан, кўм перкален, тулым ылыжтеныт… А кузе вияҥ толмым палымаш ончыкыжо кузе вияҥшашым рашемдаш полша. Сандене ты процессымат кок тўрлын ончен кертына: шарныктарыме шот дене — культур, а таҥастарыме шот дене – экономике сомыл семын. А кунам тыгай умылымашке шуына, калыкын посна ужашыже вигак тыгай шонымашке толеш: а вет чыла тиде виктаралтеш.
Келшен толыт? – Уке!
— А мо виктаралтеш, тудын шке законжо-влак лийшаш улыт, да тудо уэмдалт толшаш…
— Но тачысе кечылан мемнан кугыжаныш кўкшытыштӧ чыла образований эше совет жапысе пуалтеш. Санденак манына: науко ден практике эше пешыжак ойырлен огытыл. Туге гынат тунам погымо опыт наукыш, а науко гоч илышыш шыҥдаралтын. Лачак рынке кыл лийын огыл. А йот эллаште ты кыл лиймылан кӧра кугу транснационал компаний-влак ышталтыныт, нунын шке институтышт ден лабораторий базышт шочыныт. Да нуно, чыла кўлешым шымлен, шке фирмышт гоч шыҥдарен онченыт да ынде тўня мучко шаркалат. Совет жапыште ты пашам кугыжаныш виктарен толын гын, научно шымлыше институт-влак мемнан денат кажне гаяк отрасльыште лийыныт. Но совет эл шаланыме да рынке илышыш куснымо деч вара тыгай институт-влак кокла гыч шукышт «кўлдымыш лектыныт» да петыралтыныт.
— Кодшышт озанлык пашалан кызыт мом темлат гын, жапын йодмыжлан келшен толыт?
— Вигак ойлем: уке. Келшен толыт гын, пашалан кумылым савырат, да самырык-влак ял гыч огыт кай, а тыштак оксам ыштат ыле. Кызыт шуко озанлыкшылан кузе илен лекме нерген гына шонаш перна. А ялыште шке семын шотым муын моштышо-влак, але самородок манмет, гына пашам ышташ тӧчат. Опытан специалистым да вуйлатышым ямдылыше системыжак шаланен. Самородоклажымат аклен огына мошто. Ме, марий-влак, кўшыл вуйлатышын сӧрен ойлымыжлан да нелылык гыч лукмыжлан ўшанен илена. Но шукыж годым мӧҥгешла сўретым гына ужына.
Чын корно дене кайышна?..
— Сандене шке мутлан оза лийме да моштен виктарыме нерген мутым лукдежат ок лий.
— Ялозанлык шолдырген толмо пагытыште мыланна ӧрдыж гыч нигӧат полшаш ок тўҥал. Калыкнам арален кодымо паша – тиде марий калыкынак пашаже. Да тыште кажныже ответственностьым шижын шогышаш. Кӧ шкенжым элитылан шотла, поснак. Кеч культурышто, кеч туныктымаште, кеч экономикыште але вуйлатыме пашаште тудо лийже, кўшыл вуйлатышын ойлымо почеш гына огыл, а шке шонен ыштышаш. А вуйлатымаште ыштышыже кўлеш годым кўшыл вуйлатышымат тӧрлатышаш, ойым пуышаш. А тидлан шкемат куштен толман, утларак кумда ончалтышан лийман. Уке гын таче ыштыме эрла чын огылыш лектын кертеш. Латвич ий илышна – чын корно дене мо вара кайышна?
— А шкеже кузе шонеда?
— Чын огыл. Сандене вигак йодыш лектеш: а ончылсо латвич ияш корнына чын лиеш мо? Да чын лияш ме мом ыштышаш улына? А ынде йодышым тура шындаш жап: элитына тидын нерген шоналтен мо? Але адакат, иктаж-кӧлан йӧраш шонен, шкенан улан илышна верч тургыжланен, мом кўштымым ласкан гына шукташ тўҥалына? Ала, келгынрак шоналтен, негызшымак куатлыракым пышташ. Кеч тўҥалтыште тидын дене изишак йомдаренат кертына. Пытартыш латвич ийыште тугакшат пеш шуко негызым ошма дене гына оптенна, цемент деч посна. Да мыняр йомдарышна. Лучо ты окса денак шагалрак, но пеҥгыде негызым пышташ ыле.
Да тыште адакат, кӧлан вуйлатыме сап пуалтын, тудын ответственностьшо нерген мутым лукде ок лий. Тудо мемнан экшыкнам да йӧннам ок уж, мемнан ончылъеҥна-влаклан ок эҥерте гын, ме адакат нӧлталалт огына сеҥе, верыштак тошкышташ тўҥалына да утларак веле йомдарена.
Парыман лияш — язык
— Ынде озанлык вуйлатыше семын Тендан деч теве мом йоднем: эртыше латвич ий жапыште ялозанлыкна шуко мо йомдарен?
— Ты йодышлан эн ончычак кучем вуйлатыше-влак мутым кучышаш улыт ыле. Вучен шинчыза, кучат! Да, тўрыс налмаште шагал огыл йомдарыме. А южо шотышто да южо вере ончыко ошкылым ышташат шотым мумо. Кушто йомдарыме гын, шукыж годым ялозанлыкын парымдыме лийын кертдымыжлан амалым ыштыме. Сандене мутым вес семынрак савыралнем: ялозанлык нигунам парыман лийшаш огыл. Калык кочкеш гын, тудо парыман лийын ок керт. Амалже теве кушто: мынярын ме озанлык пашам шуктена? Тўняште ятыр миллион еҥ ила да чылан ты пашам шукташ тўҥалыт гын, 70 процентше парыман лиеш. Но тыге ок лий.
Шке жапыштыже имне дене куралыныт. Тунам ик тўжем гектарым куралаш мыняр шуко имне ден имньызе кўлыныт. Вара тудым икмыняр трактор алмаштен. А кызыт тидым ышташ кугу куатан ик тракторат сита. Вольык озанлыкыштат тыгаяк сўрет: ятыр пашам механизироватлыме. Да ынде озанлык пашам шукташ тунар шуко еҥат ок кўл. Тыгайышкат толын шуынна глобализаций жапыштет. Но шагал огыл озанлыкыште тидым пуйто огыт уж, тошто семынак ышташ тӧчат да парымыш гына пурат.
Да мом озанлык вуйлатыше-влакым гына вурсаш. Кўшыл вуйлатыше-влак дечат йодаш жап. Нуно, кажне вашталтышым ужын-аклен, могай кундемлан мо келшен толмым вискален, чын корным ойырен налаш йӧным ыштышаш улыт. Районыштат, республикыштат да элна кўкшытыштат.
— А кызыт шукыж годым тыге ойлымым гына колат: вот ончыч озанлык-влак виян лийыныт, ынде пытен гына толыт…
— Пытатше ыштен моштыдымыштлан кӧра. Да тидлан веле огыл, а глобализаций амал денат. Тыгай годым кугурак чыла нелеш, шке кид йымакыже поген налеш. Тидым умылен, ме ялыш тугай надырым пыштышаш улына, могайже верысе калыклан пайдале лийже. Ме, марий-влак, вуйлатыше-шамычым кўшкырак шындена гын, йодашат ӧрын шогышаш огынал: «Те мыланна глобализаций жапыштат пашаче вий семын веле огыл, а марий семын аралалт кодаш йӧным ыштышаш улыда. Мыланнат, кушкын толшо тукымланат». Да ме шкежат мландынан озаже да марий улмынам мондышаш огынал, йочанамат тыгак туныктышаш улына.
Кокйола – пеҥгыдын!
— Тендан вуйлатыме озанлыкда нерген ойлаш гын, ӧпкелаш амал уке, шонем.
— Мемнан калык пашаче да илаш шонышо лийын эре. Шкежат, вуйлатыше семын, шочмо калыкем ончылно мутым кучем да, озанлыкна виян лийже манын, пашам у семын виктараш тыршем. Тыгодымак колхоз ден ялысе илышым ойырымаш уке. Озанлыкна шкежат шӧрым лўшта, калык дечат налеш. Вет тидлан окса тўлалтеш, да калыкын доходшо кушкеш. Тудо колхозышто да эше мӧҥгыштӧ ышта гын, илышыжым улаҥдаш йӧнжӧ ешаралтеш. Эсогыл машинам налын кертеш. Тугеже тудо ӧрдыжкӧ пашам кычал огеш кай. Кугешныме кумылжо лектеш: «Ончалза, ме, марий-влак, кузе кертына!» ™шанже ешаралтеш. Воктенак озанлык-шамыч пытат, «а ме кертына!» Тышечынак тыгай шонымаш шочеш: кўлеш ўшанаш да илышым шкеак тӧрлен толаш.
Вет шарналташ гын, «Передовик» ончычат ончыл радамыште лийын. Но вара жап вашталтме дене ончычсо механизм тачысе кечылан келшыдымыш савырнен. Ме адакат жаплан келшыше механизмым илышыш пуртенна да угыч ончыл верыш пӧртылынна. А шумо кўкшыт – ончыкылан негыз гына, шонем.
— А негызше Тендан кок йолан манаш келшен толеш докан.
— Пўртўсым ончалына гын, тушто ик йолан могай илыше наста уло? Ушышкат ок тол. Санденак мый экономике ден культурым илыше ик настан кок йолжо семын ончем. Иктыжым вияҥдена да кокымшыж нерген мондена гын, окшаклаш тўҥалынас але эше пуреҥгаена. А ме калыкнам арален кодымо нерген ойлымо годым утларакше культурлан, йылме йодышлан тўткышым ойырена. Экономике нергенже мондена. А марий калыкнан экономикыже чынжымак начар. Тугеже тудымат культур семынак вияҥден толман. Тунам гына ме кокйола пеҥгыдын шогаш тўҥалына. Шкенам элитылан шотлена гын, ме тидым умылышаш да эн ончычак шкенам вашталтен толшаш, а умбакыже чын корно дене кайышаш улына.
— Тау тыгай кўлешан йодышым нӧлталмыланда.
— Шкандат умылымыланда тау.
Юрий Исаков.
Авторын фотожо.
