Морко районысо Олыкъялын пӱрымашыже могай?
Витле сурт гыч латкандашыштыже гына илат
Тиде илем ты кундемысе рӱдӧ ял, Кугу Шале деч кечывалвелкыла кум километр коклаште, кумдан палыме Карман курык лишне, верланен. Йырымваш кумда олык-шамыч шарлен возыныт, сандене яллан лӱмжымат олык дене кылден пуэныт. Ял латкандашымше курымышто шочын. Тудым негызлышылан Сергей Абахтиным шотлат. Варажым тышке Кугу Шале ял гыч Касай ден Самутка толыныт. Тыге 1748 ийыште тыште пӧръеҥ-влак коло индеше марте ешаралтыныт. А шӱдӧ ий гыч коло ныл озанлыкыште кокшӱдӧ наре еҥ илен. Эн шукыжо кодшо курымын колымшо ийлаштыже 375 еҥ шотлалтын. 1929 ийыште кресаньык-влак икымше колхозым чумыреныт да тудым «Поэтнур» маныныт. Икымше председательлан поэт Н.Мухиным сайленыт. Кугу Отечественный сарыш 79 еҥ каен гын, 54 пӧртылын огыл.
— Кызыт ялыштына латкандаш пӧртыштӧ илат, а яра шинчышыжге чыла шотлаш гын, витле суртышкат погына, — каласкала ялын старостыжо И.Леонтьев. Шкеже ятыр жап «Родина» колхозышто пашам ыштен, Марий Эл Республикысе ялозанлыкын сулло пашаеҥже чап лӱмым сулен налын. Тӱшка озанлык шаланымек, оксам ышташ Москвашке коштын. Кызыт пенсийыште, шке озанлыкым куча. Тракторжо, моло техникыже уло. Пелашыже, Софья Яковлевна, тыгак колхозышто тыршен, тӱҥ экономист лийын. Тудат кызыт сулен налме канышыште.
Корно ден газ эн чот тургыжландарат
Игорь Геннадьевичын мутшо почеш, ялыште таче ик эн тургыжландарыше йодыш – корно укелык. Шыжым-шошым лавыран да телым поранан годым тышке пураш-лектыш куштылго огыл. Такшым лишнак улшо Карман курыкыш шагал огыл еҥ, тидын шотыштак турист-влак, толыт. Лишнак, Олыкъялыште, 1990 ийыште кумдан палыме поэт Н.Мухинлан музей-тоштерым почмо. Тыште ятыр тӱрлӧ экспонатым чумырымо, йот элла гычат турист-шамыч толыныт. Меат тиде тоштерыш пурен лекна, тудым вуйлатышыже В.Михайлов тысе оҥай экспонат-влак дене палдарыш, нунын гоч тиде кундемысе калыкын ожнысо илышыже шинча ончылно кунар-гынат сӱретлалте. А теве тышке лачак кукшу кеҥежым гына логалаш лиеш. Чыла тидым шотыш налын, тышке пеҥгыде шартышан корно кӱлешак.
Вес йодыш – ты ялыш пӱртӱс газ иктаж-кунам толын шуэш манын, огытат ӱшане. Вет тысе Кугу Шале ялыш пурышо коло куд ял гыч кокытыштыжо веле «канде тул» дене пайдаланат. Кеч «Родина» колхозым Ю.Алексеевын вуйлатымыж годым Кугу Шале ялыш районыштыжат ик эн ончыч пӱртӱс газым пуртымо. Тысе Азъяллыштат, ял мучко пучым шупшмеке, газым пеш кужу жап вучашышт логалын.
Уремыште икшывым от уж
Олыкъялыште илыше-влаклан паша вер шотышто але марте нелылык изи огыл лийын. Коктын Шолэҥерыш, визытын «Акашевский» сурткайык фабрикыш коштыт. Нуно кугорно марте йолын лектыт, вара автобус пашашке наҥгая. Тыгак кок туныктышо школышто тырша. Ынде, Кугу Шальыште «Звениговский» озанлыкын отделенийже почылтмек, паша вер шотышто куштылгырак лиеш. Ялыште школыш але садикыш коштшо йоча уке.
Тыште у пєрт чоҥышым от уж гаяк. Лачак Овдасолаште фермер озанлыкыште механизаторлан ыштыше О.Афанасьев кызыт кермыч пєртым чоҥа, вашке илаш пура.
Ял калыклан сатум Морко райпо конда. Тудо тышке арнялан кок гана автолавкыжым колта. Ончычшо кевыт шке пєрт пелен лийын, вара тудыжат петырналтын.
Кызыт ялыште ушкалым ашныше еҥ уке. Старосто И.Леонтьев пытартыш ушкалым вич ий вӱраҥлен ашнен да вара тудат ужален. Эше тудо шым имньым ашнен. Кызытше кӱркам, шорыкым, казам ашна, презым пукшен ӧрдыктара. Каза ден шорыкым молат ашнат. Сурткайык шукылан ешаралтын. Мӱкшым кучышо-влак улыт. Мутлан, А.Александровын жапше годым шӱдӧ марте омартаже лийын, кызыт витле ешым ашна.
Тӱшка вий – кугу вий
2014 ийыште тыште ял пайремым Сӱрем жапыште эртарышт. Моткоч шуко калык погынен. Ял покшеке кужу ӱстелым вераҥденыт, клуб пашаеҥ-влак чапле концертым ончыктеныт. Тиде пайрем ял калыкын ушешыже ятыр жаплан кодын да кодеш. А клублан негызым совет пагытыште пыштеныт улмаш, тудо кызытат озадымыла яллан шӱлыкым пуртен шинча.
Ял калык шкежат нерен ок шинче, кундемым тӱзатышаш верч тырша. Теве Арын села воктенсе шӱгарлаште Олыкъялысе-влакым тойымо верым пеш сайын сылнештарен шындыш. Сай тӱҥалтышым ыштышыже – О.Ландышев. Тудын шке тракторжо уло, мо кӱлешым налын конден. Ял калык деч, тыгак кызыт ӧрдыжтӧ илыше, но родо-тукымыштым тиде шӱгарлаш тойышо-влак деч оксам погеныт. Чылаже 85 тӱжем теҥгем чумыреныт. Шӱгарым ондак эрыктеныт, шоҥго пушеҥге-влакым кораҥденыт, вара йырже профнастил дене печым ыштеныт. Погымо окса гыч кодшыж дене кок КамАЗ машина тыгыде кӱм налын, уремыш шареныт.
Тиде ял пагалыме еҥжыланат поян. Эн ончычак поэт Н.Мухин дене кугешна. Тыште республикын икымше тӱвыра министрже Н.Иванов, Октябрь Революций орден дене палемдалтше, ферме вуйлатыше Г.Леонтьев, республикысе тўвыран сулло пашаеҥже А.Александров да молат шочыныт.
Ме ялыште илыше шуко еҥ дене мутланышна да тысе илемын ончыкылыкшо нерген шонымашыштым йодна. Чылан гаяк иктымак ойлат: сай ончыкылыклан ӱшан уке гаяк. Корно ден газ лийыт гын, самырык-влакат ялеш илаш кодыт ыле. Кызытеш ялыште самырык-влак уке гаяк. Вет лач нунак ялын ончыкылыкшо лийшаш улыт.
Вячеслав СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
