ЛӰМГЕЧЕ

Ик йӧратыме паша гыч весыш кусненам

12 сентябрьыште моткоч тыматле, тӱшка калык верч тургыжланыше койышан пагалыме ты айдеме 60 ияш лӱмгечыжым палемден. Алексей Максимович Кленовын лӱмжӧ марий калыклан палыдыме огыл. Тудо 23 ий И.С.Палантай лӱмеш республикысе тӱвыра да сымыктыш колледжын директоржылан ыштен. А вара Марий Элын кугыжаныш архивыштыже документ-влакым савыкташ кучылтмо пӧлкан тӱҥ архивистшылан тыршаш тӱҥалын. «Мый пиалан улам, ик йӧратыме паша гыч весыш кусненам» — манеш тудо. Кудло ияш лӱмгечыже вашеш шке жапыштыже «Россий Федерацийысе кыдалаш професссиональный образованийын отличникше», «Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже» чап лӱм дене палемдалтшеме еҥ дене вашлийын мутланышна.

— Алексей Максимович, кудло ийым темеда. Келша мо Тыланда ты айдеме, кудым воштончышышто кажне эрдене ужыда?

— Тӱҥ шотышто келша. Мый шкем ача-авамын тукымжо дене эре таҥастарем. Ачам 49 ий веле илен, но тудо мыланем кугу ийготанла чучын. Шкежат ынде кудло ийыш шуам гынат, чон дене самырык улмым шижам. Пашам тыгай – шуко шонаш перна, тидыже чурийыштат палым кода. Шкемым илалшылан ом шотло, эше ятыр сай пашам ыштен кертмемла чучеш. Эшежым ик йӧратыме паша гыч весыш кусненам, сандене тидат илыш кумылым нӧлта. Мый ятыр ий самырык тукымым туныктымо пашалан пуэнам. Эре гаяк весе-влак верч тургыжланаш логалын. Директор лийме 23 ий жапыште морально ноймыла чучын. Эсогыл ик отпускым шот дене канен омыл манаш лиеш. А таче мый чонлан келшыше пашам ыштем. Тошто документ-влакым, краеведений йодышым ончычат шымлаш йӧратенам. А ийгот ешаралтме дене чылажымат иктешлаш тунемат, сандене тачысе кечылан шуктымо пашам мыланем лишыл. Кугыжаныш архивыште ынде кок ий наре тыршем. Мылам «Марийский архивный ежегодник» савыктышым ямдылен лукташ ӱшаненыт. Теве кызыт тенийысе номерлан материалым чумырем, автор-влак дене кылым ыштем. Тыгак еҥ-влакын йодмашышт почешат материалым кычалаш логалеш. Моткоч шуко уым пален налаш йӧным пуышо паша. Мый весылан осалым шонышо, вурседылше, лавырам кышкыше нигунам лийын омыл. Тыгайым мыйым ачам ден авам ончен куштеныт.

— Ача-авада Тендам кӧм ужнешт улмаш?

— Ачам, Максим Никифорович, мыйым эре военый лияш кумылаҥден. Мый У Торьял районысо ик эн мӱндыр Яраньмучаш ялыште шочын кушкынам. Акам Оршанке педучилищыште тунем лектынат, ты тунемме заведенийым, туныктышыжо-шамычым эре моктен да мыламат лач тушко каяш темлен.

Тыгак ыштенам. Тидлан нимат ом чамане. Лач туштак баяным шокташ тунемынам. Музыкальный училищыш тунемаш каем гын, сай музыкант лиям ыле, очыни. Таче кече марте ты семӱзгарым кумылын шоктем. Эре гаяк художественный самодеятельностьышто чолган участвоватленам. Педучилище деч вара Марий пединститутын физмат факультетшым йошкар диплом дене тунем лектынам. Но физике ден математике огыл, историй ден краеведений лишылрак улыт. Кеч варажым чыла нине предметым туныкташат логалын.

— Те ончыч У Торъял районысо Шура школышто, вара Оршанке педучилищыште тыршенда. Туныктымо мастарлык, паша опыт шке шочшым ончен-куштымаште полшеныт мо?

— Галина пелашем дене когыньнан ныл икшывына уло: кок эрге да кок ӱдыр. Чылан гаяк кугу улыт, мемам куандарат, шке семынышт тыршат. Педагогике, психологий шинчымаш мыняр-гынат шке йочам ончен куштымаште полша, тудым кучылт гына моштыман. Тӱҥжӧ — тиде сай шомак дене, порылык негызеш йочам куштыман. Кертат, моштет манын, ӱшаным пуэн, йочам вӱчкыман да шуарыман. Шкаланат сай пример лийман. Чылажат воктен улшо ача-ава, кугыеҥ-влак дене кылдалтын. Йочам вурсымо дене шке деч йӱкшыктарашат лиеш. Тудын койышыштыжат сайжым ужын моштыман да тиде сайжым вияҥдаш тыршыман. Могай отметкылан тунемме огыл тӱҥ, сай, поро шонымашан айдеме кушмо.

— Алексей Максимович, Те икмыняр книган авторжо улыда. Нунат краеведений денак кылдалтыныт?

— Кунам шке архивлан материалым кужу пагыт чумырет, а ийгот ешаралтеш, тудым иктешлыман, савыктыман. Моткоч жал, кунам южо еҥын поян архившым шочшыжо-влак луктын кышкат. Мый училищыште ик пагыт этнологийым туныктенам. Тунамак тунемше-шамычлан шкак книгам ямдыленам: «Что в душе у народа», «Марий Эл — Край марийский», «Народы земли — богатство мира». Вара тунемме школем нерген «Школа нашего детства», шочмо ял нерген «Ярань-Мучаш — колыбель моя» лектыныт.

— Тӱжвал сындам ончен, Тыланда кудло ийым от пу, тазалыкым пеҥгыдемдаш манын мом ыштеда?

— Физкультурым пагалем. Шке жапыштыже куржталаш йӧратенам. А кызыт мый яндар южышто йолын кошташ, садыште лияш йӧратем. Тиде моткоч пайдале. Но утларакше садак кагаз паша дене шынчылтше еҥ улам.

— Эре гаяк мер пашаште тыршенда манашат лиеш, очыни?

— Тӱшка калыкын пашаже эреак ончылно шоген, тыге ончен куштеныт, очыни. Санденак шуктымо чыла пашамат ӱшанен пуэныт шонем. Мер паша тӱҥ паша дене пырля каен манаш лиеш. Оршанке педучилищыште ыштыме годым «Марий Ушемыш» ушненам, тунемше, палыме-шамычымат кумылаҥденам. Икымше марий погынышкат делегат-влакым конденам ыле. Тунам организацийын районысо пӧлкажым вуйлатенам. Варажым ушемын правленийыштыжат шогенам. Таче марте ты ушем дене кылым кучем, кеч тушто мо ышталтме чылажак ок келше. Но ты организаций илышаш, шонем.

Мутат уке, «Марий ушем» лӱманак вес организацийым регистрироватлымаш шукыштын умылыдымашым луктын, очыни.

— Те чыла марий погынын делегатше лийында, «Йыван Кырла. Калык верч тыршымаш» шарнымаш медаль денат палемдалтында. Тендан шонымаште марий мер толкынлан вияҥаш таче мо мешая?

— Тӱрлӧ йодыш шотышто кажыныжын шкенжын шонымашыже уло, но икте-весым публично шӱктараш, лавырам кышкаш огеш кӱл. Тиде айдемылан чапым ок ешаре. Тыгай койыш дене ме ончыко огына кай. Марий-влакын эн кугу ситыдымашыже шкенан койышышто: ваш-ваш колышт огына мошто, кугу пашан сай лектышыжлан кӧрат икте-весылан «чакнен» огына мошто, икте-весым огына шотло, огына пагале. Вес ситыдымашна — самырык-влак дене пашам начарын ыштена. А вет организацийын ончыкылыкшо лач нунын кидыште.

— Тыланда С.Г.Чавайн лӱмеш калыкле лудмывер пеленсе краевед клубым вуйлаташ ӱшаненыт вет?

— Ынде кок ий лиеш тудым вуйлатем. Кажне кварталыште ик-кок гана погынена, краевед-влакын паша лектышыштым шымлена, книга презентацийым эртарена. Теве кызыт Василий Востриков дене пырля Марий Элын 100 ияш лӱмгечыжлан «Марий Эл — хроника событий» справочникым ямдылена. Кажне лу ийыште лийше тӱҥ событий-влакым палемден кодена. Шке окса кӱшеш савыктен луктына. Тиде моткоч кӱлешан да келге шымлымашан паша. А клубышкына эреже 30 наре еҥ коштеш. Чолга краевед семын икмынярыштым палемдымак шуэш: Геннадий Айплатов, Гельсий Зайниев, Григорий Ласточкин, Леонид Киртаев да молат.

— Илыш корныштыда ушан ойым пуышо еҥ-влак вашлиялтыныт, кудыштлан те тачат тауштен иледа?

— Шукерте огыл калыкле лудмывер директор Ирина Щеглова республикын кугыжаныш премийжылан краеведений шотышто номинацийым палемдаш темлымашым ыштыме нерген увертарыш. Тудлан историк-кравед М.Т.Сергеевын лӱмжым пуаш шонымаш уло. Мыланем тиде моткоч куан увер ыле. Михаил Тихонович тидым шке пашаж дене сулен. Мыйымат шке жапыштыже туныктен, шочмо кундемым шымлаш кумылаҥден. Тудо шкенжын автографан книгажымат пӧлеклен? Тушто тыге серен: «А.М.Клёнову с надеждой как истинный патриот и краевед». Лач ты шомак-влак мыйым краевед семын виянрак пашам ышташ кумылаҥденыт. Шонымаш илышыш пурен шуэш гын, пеш сай лиеш ыле.

А такшым илышыште у йыжыҥыш куснаш кумылаҥдыше але полшышо ушан ой ятыр лийын. Мыйын эше ик хоббием уло манаш лиеш: тӱрлӧ лӱмлӧ еҥ деч автографым налын погем. Архивыштем совет актёр, марий композитор, литераторын да молынат афтографышт ситышын погынен.

— Алексей Максимович, йодде ом чыте, лӱмгечыдам кузе палемдаш шонеда?

— Лишыл еҥем-влак дене пырля.

Светлана НОСОВА мутланен

 

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий