Кужэҥер районысо Йывансола ял калык таче кузе ила, мо тургыжландара, ончыкылыкшо могай?
Республикыштына илыше-влак кокла гыч кӧ ок пале тиде ялыште шочшо да пашам ыштыше, 1981 ий гычак калык лӱмым нумалше «Мурсескем» фольклор коллективым да тудын вуйлатышыже, Марий Эл Республикын да Россий культурын заслуженный пашаеҥже Е.Каменщиковым? Очыни, паладыме еҥже укеат. Лач тиде коллективак Йывансола ялын лӱмжым шкенан республикыште веле огыл, эсогыл ятыр йот элыште шарен. Сценыште чолга рвезе-влакын койышланен тавалтымыштым ужын, мотор вургеман ӱдырамаш-влакын лыжган муралтен колтымыштым эскерен, кажныжынат кугешныме кумылжо лектеш. А кузерак вара тиде ял калык таче ила-шӱла, могайрак сӱрет палдырна?
— Чаманен каласаш перна, ялна эркын шӱкшемын, лунчырген толеш. Таче мемнан дене илышыже 143 еҥ шотлалтеш, а прописке почеш (тыште огыт иле) кокшӱдымат эрта. Витле ик пӧртыштӧ илат, а яра шинчышыжымат шотлаш гын, кудло визытымат эрта. Ятыр суртышто ик-кок еҥ дене гына илат. Теве куд еҥан Губинмыт еш олашке илаш каяш ямдылалтеш, тушто пачерым налыт, — шӱлыкын каласкала тӱвыра пӧртын пашаеҥже Е.Каменщиков.
Лучко ий жапыш пӧртылын ончалаш гын, ялыште тунам кудло вич суртышто 229 еҥ илен. Теве тынар кӱчык жапыште тынарлан мӧҥгештме. Тыгай тат, ятыр моло ялысе семынак, кызытат чарнен шогалын огыл.
— Ялысе тӱвыра пӧртышкына Шкетан лӱмеш театр спектакльым конден ыле. Нылле наре еҥ погыныш. Театрын администраторжо «Калыкда мо пеш шагал погынен? манын йодо. А мый «Тынарже толын гын, пеш йӧра» манын вашештышым. Концерт лиеш гын, коло деч шукынжо ончаш огыт тол. Калыкшак уке, — мутшым шуя Евгений Анисимович. — Регеж, Кораксола гыч толшо уке гаяк, Шӱргыял гычат волымым чарненыт, Эҥыжсола гыч коктын-кумытын толыт, залыште лачак Купсола ял калыкым ужат.
Ме ялын старостыжо В.Поликарпов денат вашлийын мутланышна. Виталий Николаевич ончычшо колхозышто электриклан пашам ыштен, вара «Акашевский» сурткайык фабрикыш куснен. Кызыт уэш колхозыш пӧртылын, машинавечыште ороллан ышта. Тудат ялын уэмын, волгалт толмыж нерген ыш ойло. Икте куандара: уке-уке да тышкат кызыт илаш куснышо-влак вашлиялтыт. Виталий Николаевичын мутшо почеш, шукерте огыл Руш Лаждўр гыч тышке Андрей Яндимировын самырык ешыже илаш толын, яра шинчыше пєртым налын. Лучко наре ий ончыч В.Поликарпов шкежат Йӱледӱр гыч тышке илаш куснен, оралтым чоҥен. А кызыт ялыште у оралтым нӧлтышє уке.
Йывансола совет пагытыште, чыныжмак, волгалт, вияҥ толшо яллан шотлалтын. Тудо жапыште «Искра» колхозын производственный бригадыже семын лийын. Тыште кугу склад-влак, техникым ачалыме мастерской, пилораме, кок ферме, тӱвыра пӧрт, библиотеке, медпункт, кевыт верланеныт ыле. Ик жап эсогыл «Мариталын» филиалже пашам ыштен. Колхоз шке пашаеҥже-влаклан 1983-1984 ийлаште блок гыч ныл пачерым чоҥен пуэн. Йӱледӱр гыч Йывансолашке пеҥгыде шартышан корным нӧлтеныт, тудым Горняк посёлко дене ушеныт. Чаманен каласыман, ынде Горняк посёлкыш корным петыреныт. Кум-ныл километр кужыт корно чылта яра кия, тудым кӱм лукшо предприятий петырен. Тидлан кӧра лавыран, луман годым Шернур кугорныш ятыр уто километрым кудалын, Кужэҥер гоч веле логалаш лиеш.
Тачысе сӱретым ончалатат, чонлан кунар-гынат лапкан чучеш. Кызыт тыште тӱвыра пӧрт (тыштак библиотеке верланен) пашам ышта. Тудым мо чоҥеныт, ачалыме огыл. Шеҥгел могыржо чот шолдырген. Тиде жапыштак ялыште райпон кевытше деч посна индивидуалный предприниматель сатум ужалыме эше ик верым почын. Ушкал ашныме ферме петырналте. Шукерте огыл колхоз Йӱледӱрыштӱ чапле фермым чоҥен шынден, чыла ушкалым тушко кусарыме. Техникым ачалыме мастерской, пилораме ынде пашам огыт ыште. 1977 ийыште ял воктене кугу плотинам ыштеныт, но вӱдшӧ пелыже веле кодын. Медпункт ятыр жап яра шинчыш, вара, тудым пужен, Йӱледӱр участковый эмлымверыш пулан пужен наҥгайышт.
Школ ден йочасад чылт воктенак улшо Купсола ялыште верланен, но ятыр жап Йывансола лӱмым нумалын. 1928 ийыште у школым чоҥышаш чыла материалым Йывансолашке шупшыктен оптеныт улмаш, но чоҥенытше Купсолаште. Очыни, Нольо вӱд ончыкылык школ воктенак йоген эртымыжлан кӧра.
Ялысе тӱвыра пӧрт воктене Кугу Отечественный сарын участникше-влак лӱмеш стеллым вераҥдыме, тушко лишыл яллаште шучко кредалмаше кайыше кажне еҥын лӱмжым возымо. Шучко тушман дене вашпижмашке Йывансола 83 еҥым ужатен гын, тышечын 33 пӧртылын огыл.
Шке жапыштыже ялыште кажне гаяк суртышто ушкалым ашненыт. Кызыт улыжат латкок вуй кодын. Эше ӱмаште кӱтӱштышт коло куд вуй тӱкан шолдыра вольык улмаш. Ынде ял калык утларакше казам кучаш тӱҥалын. Вийвал пӧръеҥ ден ӱдырамаш-влак паша верым «Искра» колхозышто, тыгак «Акашевский» сурткайык фабрикыште муыныт. Тылеч посна школышто, йочасадыште тыршат, тувыра пӧрт, кевыт-влак тыгак паша верым пуэныт. Шагал огыл еҥ оксам ышташ ӧрдыж кундемыш кудалыштеш.
Йывансола ял шотан Йӱледӱр илем деч вич километр коклаште, йӱдвел-эрвекыла Нольо эҥер воктене, верланен. Тудлан негызым латшымше курым мучаште пыштыме. Преданий почеш, Вӱрзым велым толшо кум изак-шоляк кокла гыч Йыванай лӱманже тышан оралтым чоҥен улмаш. Яллан лӱмжымат тудын лӱмжӧ дене кылден пуэныт. 1935 ийыште Йывансола ялсоветым ыштеныт. Тушто шым ял шотлалтын.
Тиде ял палыме да пагалыме еҥже дене кугешнен кертеш. Е.Каменщиков нерген ойлышна. Тудын изаже, Вячеслав, тыгак «Искра» колхозын кызытсе председательже Н.Поликарпов «Марий Эл Республикын ялозанлыкшын заслуженный пашаеҥже» чап лӱмым сулен налыныт. Тыште шочшо-влак П.Якимов, сарын участникше, полковник марте кушкын, вес П.Якимов колхоз председатель, СССР Верховный Совет депутат лийын.
Вячеслав СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
