МАРИЙ ЙӰЛА МАРИЙ ТӰНЯ ФОЛЬКЛОР

Памаш – илышым пуышо юзо вий

Кӧ лоҥга гыч йылгыжалтын,

Шолын лекше ший памаш.

Ош куэр йымач шыжалтын,

Йоргыктен йога тораш.

 «Ший памаш» Шадт Булат

 

Акрет годсек марийынат, рушынат, Каракум йошкынышто илыше калыкынат вӱд нерген шуко легендышт, преданийышт, сугыньло ойышт лийын. Пустыньште илыше калыклан вӱд шӧртньӧ дечат шерге. А вӱдшӧ вет чыла вере уло: мланде ӱмбалнат, мланде йымалнат, юж лончыштат, Антарктидысе ият эсогыл – тиде яндар деч яндар вӱд. Айдемын капыштыже, кушкылышто 75% утлаже вӱд. «Эн ондак, ойла марий миф, мланде лийме деч ончыч, тӱняште лач вӱд гына лийын. Юмо, мландым ышташ манын, сур лудылан вӱд пундаш гыч йошкыным чӱҥгал лукташ шӱда. Вӱд Аван помышешыже тиде йошкын кумдан шарла. Тыге мланде шарла…»

Пӱртӱс юмо-влаклан кумалше марий-влакнат Вӱд Авалан кумалын, вӱдым жаплен, арален илен, ончыкылык тукымымат тыгак ышташ туныктен. Вӱд Авам илышым аралыше, пойдарыше, вияҥдыше да эрыктен шогышо кугу ӱнарлан шотлен. Вет тудо кава гыч мландӱмбаке илыше вӱдым колтен шога, илыш вийым пойдара. Тӱням тӱзландара. Тунамак тудо мландӱмбалсе осалым, черым мушкеш.

У кече ден эр ӱжара пырля шочыт, а у идалык кечын шуйнаш тӱҥалмыж гыч тӱҥалеш, тунам Вӱд Ава ден Кече Ава кокласе кыл пеҥгыдемеш, молан манаш гын у илышым шочыктен кушташ Вӱд Ава утларак куатым налшаш. 18-19 январь гутлаште тиде вий путырак кугу. Тыгай татыште памаш але эҥер гыч налме вӱд эн яндар, кугу ӱнаран, тошто осалым эрыктен кертше шулык виян.

Теве Купсола школышто географийым туныктышо Николай Максимович Тойшев палемда: «Мыят тыгай кыл улмым шке шинчам денак ужынам. Могай идалыкыште лийын, каласен ом керт, но телевизор дене увертарышт: таче, 18 январьыште, пелйӱд гутлаште сандалык гыч мланде ӱмбаке кугу вий вола да чыла вӱдлан кугу вий-куатым пуа. Иктаж латик шагатат пелылан мыят, кугурак атеш свежа вӱдым налын, тӱжвалан кодышым. Йӱд пеш тымык, каваште шӱдыр-влак чолгыжыт. Йӱштӧ, чурийым чывыштылят, чийыме вургем йымалнат шижаш тӱҥальым. Ыраш манын, пӧртышкӧ пурышым. Иктаж пел шагат жап гыч вӱдлан лектым. Фонарик дене чӱктен ончышымат, чылтак ӧрым. Вет колонко гыч вӱд ведраш темыме жапыштак кристалл тӱҥалеш, а кызыт, иктаж 40 минут тӱжвалне шинчымеке, яндар да эше вӱд толкын чытырналт шинча. Кӱшкат, тышке-тушкат ончал колтышым, тугак пычкемыш, каваште шӱдыр-влак чолгыжыт. Могыремат сӱсанен колтыш. Мыят, мискым содор налын — пӧртышкӧ. Варажым веле шонен шинчем: вет тыште нимо лўдыкшыжат уке, а мӧҥгешла, сандалык гыч Кече Ава шке вийжым мланде ӱмбаке колтен шоген».

Ожно ӱдыр-каче памаш воктен палыме лийын, келшаш тӱҥалын, ешым поген. Памаш вӱд воктен шочшо икымше йӧратымаш чоным туржын, шинчавӱдым йоктарен, очыни, тыгай муро-влакым шочыктен:

Эрден эрак эр кынелын,

Ший калай ведрат дене

Молан гына памаш вӱдлан волышыч?

Шара йорга шинчат дене

Молан гына ончальыч,

Молан гына изи чонем йӱлатышыч?

 

Эрат касат вӱдлан волем

Лупсан корным такыртен.

Эрат-касат тыйым шонем,

Изи чонем йӱлатен.

 

Ожныракше ӱдырым пыргенчык дене петырен конденыт (рывыж упш йымак шовычым пыштеныт, ӱдырын чурийжым петыреныт, осал шинча вочмо деч лӱдыныт). Каче суртыш кондымеке, пыргенчык налаш памаш деке воленыт. Вуй пӱтырышӧ ӱдырамаш, пыргенчыкым налын, оръеҥын шӱргыжым, кидшым памаш вӱд дене шӱялтен, Вӱд Авам сӧрвален пелештен: «Вӱд Ава, пиалым, тазалыкым пу, тый декет вӱдланат, шемым ошемдашат кошташ тӱҥалеш, осал дечын арале». Тиде мут деч вара вуй пӱтырышӧ шымакшым чиктен. А эрлашыжым оръеҥ, вӱдвараш ведрам сакалтен, памашыш але таве деке вӱдлан ошкыл колтен, памаш ончылан шогалын, пӧлек шотеш икмыняр шерым кудалтен. Вӱдым кошталмеке, ныл могырышко вӱдым кышкалын, шӱргыжым шӱялтен. Вўд Ава осал деч арален шогыжо манын йодын.

Кукшо игече шогымо годым калык адак Вӱд Авам лыжга йӱрым колтыжо манын сӧрвален.

Осалым шӧрен пелештымаштат, туешкыше еҥланат эм семын кум памаш вӱдым налыныт. Тиде шотышто Купсола школ йымалсе памаш вӱд лачеш келшен толеш — тышан кум памаш ик волакыш ушна. Н.Тойшев памаш нерген ачажын каласкалымыжым тыге шарна: «Купсола ден Кӱлшӧ ял корем – Пашкан корем маналтеш. Кечылан мелын улшо корем сер ӱмбалне Пашкан патырын илемже лийын. Школ велысе корем лукышто Алекси патыр илен. Тудын нерген кызытсе тукымлан Алекси памаш шарныкта. А тура серыште, Кӱлшӧ корем ден Пашкан корем ушнымо лукышто, кӱкшӧ курыкышто, Чорай патырын илемже верланен улмаш. Тиде патырын лӱмжӧ дене кылдалтше Чорай курык кодын. Патыр-влак чӱчкыдынак вийыштым тергеныт. Нунын коклаште Алекси вий дене чӱдырак лийын, но тунамак чоялыкше дене ойыртемалтын. Икана патыр-влак ӱчашеныт — кӧ корем гоч ик сер гыч весышке мӧдывуйым чумал воштарен кертеш. Чорай ден Пашкан чумал воштареныт. Алекси патыр шижын: тудо мӧдывуйым чумал воштарен ок керт, сандене мӧдывуй тӱҥым сава дене пӱчкын ямдылен. Чумал колтенат, тудын мӧдывуйжо, коремым вончен, пеш мӱндыркӧ чоҥештен каен.

Тыге ӱчашен, вийым терген илымылан ятыр жап эртен. Тушман-влакат мален огытыл, тиде вер-шӧрлаш чӱчкыдынак толеденыт. Кажне патырже шке семынже кучедалын, тушманым сеҥаш нелырак лийын. Икана, Лемде эҥер гыч колым кучен толшыштла, кызытсе памаш тураште вашлийын каналташ шинчыныт да кутырен келшеныт — тушман дечын тиде кундемым кум патыр пырля аралаш тӱҥалеш. Теве ик памаш шинчаже Чорай патыр гай виян йоген лектеш, весыже — Пашкан патыр гай лыжган, а кумшыжо – Алекси гай чоян куэ йымач чонча.»

Кугу памаш вӱд налаш да вургем шӱялташ келыштарыме. Мланде йымач йоген лекше памашшинча-влак, ик калай волакыш ушнен, Кӱлшӧ вӱдыш йогат, а вара Лемдыш ушнат.

Кугезына-влак у илемым почаш чот шымленыт, вет йот еҥ деч шылаш кӱлын, вӱдланат йӧнан лийже, эҥер але ер лийын гын, тудат тораште ынже лий. Мыйын шочмо Купсола ялем памаш-влаклан пеш поян: Сӱас памаш, Кожер памаш, Кугече памаш, Кугу (Тулат) памаш. Пытартышыже ялын символжо, яллан тӱҥалтышым пуышо илыш вий.

Южо памашыжым калык юзо виянлан шотлен: ик памаш вӱд дене азан шӱргыжым шӱялтет – азан шинчавочмыжо пыта, Теватна часамла (Киров область) вӱд дене капетым шӱялтет — лулегет корштымым чарна. Икана ачам тыге ойлыш: «Тунемше-влак дене пырля Шайтан ерыш миенна ыле. Изморко ял воктеч кайышыжла, аважын туныктен ойлымыжым шарналтен: «Ял воктене йогышо вӱдым ит мокто, ит вурсо, ит йў — сай огыл, шыде вӱд, иктаж-мо лийын кертат».

Калык чыным ойлен. Чыла вӱд лачеш ок тол. Алекси патыр илем воктене улшо памаш вӱдым ик гана подыл — вигак йӱкет йомеш але логарет коршташ тӱҥалеш, воктенжак тореш памашыжат тудын семынак, садланак лӱмжат — Тореш, патырже семынак. Тулат памаш вӱдым кеч-мыняр йӧ — тазалыклан нимогай эҥгекымат ок ыште.

Таза, патыр вийым пуэн шогышо вӱдлан марий калык Чумбылат курык памаш вӱдым шотла. Чумбылат он илымыж годымат шке калыкшым арален шоген, колымекшат, яндар вӱдшӧ дене ару чоным, вий-куатым пуэн шога.

19-ше курым мучашыште Уржум уездышке руш-влак илаш толаш тӱҥалыныт. Пеш шагал руш ялже памаш воктене верланен. Нунын сурт оралтыштат шке шотан лийын: пӧрт, пӧртӧнчыл, клат, вӱта — чыла ик леведыш йымалне, а кудывече да моло оралтыже — пелке леведыш йымалне. Тышакынак тавым вераҥденыт, тыгай таве вӱдшӧ илыш вий-куатым пуэн кертын огыл, вет Кече Ава дечын вийым налын огыл. А мо шонеда, але руш йомакыштет илыше да колышо вӱд нерген ойет тышечынак веле лектын: колышо вӱдшым тыгай таве гыч налыныт, а илыше вӱдшым — памаш гыч.

Купсола школ йымалсе Келшымаш памашынат вӱдшӧ — илыше вӱд. Тудат Кече Авалан ваштареш шинча. Садланак, очыни, тудын юзо виян вӱдшым Вӱд модмо кечын пеш шукын налыт да ий мучко туешкыме, вольык черланыме, пӧрт гыч осалым поктымо годым кучылтыт. Тиде вӱдымак Кукнур селасе Крестовоздвиженский черкыш налыт. Тышанак колышым тоен толшо-влакат шогалыт. «Ший памаш вӱд, колышо ден илышым ойыро» манын, кидыштым, шӱргыштым шуялтат, йолвундашыштымат тыгак пелештен ниялтат.

Тиде памашым 2011-ше ийыште Купсола школ туныктышо да пашаеҥ-влак тӧрлатеныт, у тӱсым пуэныт. Кум патырын келшен илаш тӱҥалмышт лӱмеш «Келшымаш» памаш манын лӱмденыт.

Марий-влак акрет годымак пӱртӱс вийлан кумалыныт, тидын годымак шкеныштым пӱртӱсын ужашыжлан шотленыт, йырым-йырысе тўня дене чак кылдалт шогымыштым раш умыленыт.

Мемнан коча-кована, ача-авана-влак кажне ӱзгарым, пушеҥгым чонан шотеш ужыныт. Пӧртыштӧ Сурт оза, вӱдыштӧ Вӱд оза, мончаште Монча оза уло манын шоненыт.

Акрет годсекак кугезына-влак вӱдым (памашым, эҥерым, ерым) пеш чот пагаленыт, тудым лавыртымым кугу сулыклан шотленыт. Шке шочшыштымат пагалыме шӱлышеш туныктен куштеныт. Тиде поро койыш ик тукым гыч весе деке курымла мучко куснен толеш. Кугурак-влакын тыгай ушан-шотан шомакышт пӱртӱсым умылаш да аклен мошташ туныктат:

Палыдыме памаш вӱдым икымше гана йӱмет годым ший оксам кудалте. Вӱдава деч вӱдым сулен нал.

Памаш вӱдлан, вургем шӱялташ волет – Вӱд Авалан шижтаре, тудлан таум каласе: «Вӱд Ава аралтышым, перегышым, яндарлыкым пу. Осалым, лавырам мушкын колто, еҥ шинча деч арале. Шемым ошемдыметлан тау».

Памаш вӱдым черле еҥлан налат, пелеште: «Вӱд Ава, ший гай вӱдетым эргымлан налам. Яндар вӱдет черым мушкын колтыжо, тӧрланаш вийым пуыжо».

Вӱдыш ит шӱведе, йылмешет йора шочеш.

Памашеш азан амыркан вакшыжым ит муш, Вӱд Ава йыгыжга.

Памаш воктен пушеҥгым ит ру – памаш кошка.

Памаш воктен коштырам кышкаш сай огыл.

Пӱртӱсыштӧ чылажат ваш-ваш кылдалтын. Чодыра уло гын, вӱдат лиеш, уке гын, вӱдат йомеш. Арам огыл тыгай калыкмут-влак шочыныт: «Чодыра – Вӱд Ава», «Чодыра – вӱд аралыше».

Аралыза памашым, эрыктыза, у памашшинча-влакым почедыза, Мландаван помышыштыжо вий-куатым поген ситарыше вӱдлан у корным пуыза. Тек тудат шке вӱдйогынжо дене пӱртӱслан вийым пуа, кушкыллан вӱдыжгылыкым, кӱшыч чоҥештен кайыше кайыкым, эртен кудалше янлыкым шке вӱдшӧ дене сийла. Кеҥеж шокшо кече йымалан улнышо корныеҥ, яндар вӱдым подылын, кидшым-шӱргыжым шӱялтен, ужар шудыш каналташ шинчын, тек таум памаш почшо еҥлан ышта.

 

Каласкалыше-влак:

Николай Максимович Тойшев (1952 ийыште шочын), Шернур район Купсола ял.

Зинаида Петровна Тойшева (1936 ийыште шочын), Шернур район, Купсола ял.

Пётр Леонидович Тойшев (1960 ийыште шочын), Шернур район, Купсола ял.

Раисия Степановна Алгаева (1930 ийыште шочын), Шернур район, Купсола ял.

Материалым 2011 ийыште погымо.

Т.И. Алгаева,

Купсола школын ИКН, руш йылмым да литературым туныктышыжо.

Снимкылаште: Кугече памаш, Тулат памаш, Келшымаш памаш

С.Пехметован, Т.Тойшеван, В.Яштулован фотошт.

А.Глазырина. «Родная сторона – золотая колыбель» — «Калык йӱлан вий-куатше» сборник. Шернур. 2013 ий.

   

 

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий